Diferencia entre revisiones de «Avakuaaty»

Antropología hína peteĩ ñe’ẽ oúva griégogui. “Anthropo” he’ise “ava”, ha ñe’ẽpehẽtai upeigua “logía” katu he’ise “kuaaty”. Antropología he’ise aipórõ ava kuaaty. Ojesarekokatu ava rehe. Upévare ja’ekuaa ha’eha kuaaty ava retepy ha ava rembiapo rehegua, heñói guive yvy apére ko’aĝaiteko’ag̃aite peve, opaite ára ha opaite tendápe. Ojesarekokatu ava peteĩteĩre ha avano’õre.

'''Tembikuaaty Ha’etéva (''Ciencias Puras'')'''. Ha’e umi tembikuaaty ohekáva arandu ombohetavévo kuaaty, ndaha’éi ku oipuru haĝuahag̃ua. Techapyrã: [[Arandupykuaaty]] (''Filosofía'') ha [[Papapykuaa]] (''Matemática'').

Avakuaaty niko hína tembikuaaty purúva ha upéicha rupi oipuru Tekovekuaaty ha Avarekokuaaty tapereko ha aporekoita. Ojesarekokatu aváre. Ava niko hekove rupi ha’e avei mymba ha iñarandu rupi ha’e tembiapohára, oikóva hekohápe hapichakuéra ndive, peteï ára ha peteĩ tendápe. Avakuaaty ojesarekokatu aváre tekove ha tembiapoháraicha, heñói guive yvy apére ko’aĝaiteko’ag̃aite peve; jepémo peteĩ térã avano’õháicha.

Ava -opaite tembiapo apohára ha tembiapo oĩmava mboambuehára- ñaimo’ã ku ndohechakuaáiva’ekue mba’épepa umi hembiapoita ojevykuaa hi’ári ombyaívo hekove ha hekoha. 1900 guive ava reko ojejaho’i apañuãime. Ojapo heta mba’e ohekávo teko porãve, áĝakatuág̃akatu umi mba’e ojapóva jaguarete pochýicha ojeity uperiremínte hi’ári, ha peichahápe omoypytũ henonderã. Ava ombyai, omongy’a ha ojuka hekoha ha upekuévo ijupe.

Ñane retãme ndajapytái tapykuépe. Ñande avei ñambyaipaite pya’e pya’épe ñande rekoha. Yma oĩva’ekue aipo ka’aguasu, okakuaahápe opaichagua yvyra omohesãiva ava rekoha. Ndahi’aréi ojepapa yvyraty ha mbovymínte ojejuhu (7%). Upehaguére umi yvy inandipáva ko’áĝako’ág̃a, ndaikatuivéima ojepuru mba’everã, yvyku’ireíntema. Ara pytu jepe iñambuepa ha heta mymba omano ha oguéma ñande yvy ape árigui. Upéicha avei umi táva tuichavéva: Paraguay, Ciudad del Este ha Encarnación avei henyhẽma mba’e ky’águi, mbeguekatúpe ombohasy ha ojukátava ñande rapichakuérape omoigévo hetepýpe umi mba’e ijaipáva. Ja’ekuaa avei heta ñemitÿhárañemitỹhára oipuruha -oikuaa ha oikuaa’ÿreoikuaa’ỹre- pohã vaieta omongueragua’u haĝuahag̃ua ikogaty. Ndopytáinte avei tapykuépe umi ysyry -yma ipotĩ sakãva- ko’áĝako’ág̃a iky’apaitéva.

Mondaha ha Pokarẽ heta oĩhaguére; avei, heta pirapire jaipurúgui ambue tetãgui ha tekotevẽva ñambojevy; ha ipahápe, oĩhaguére hetaiterei mba’ápohára okambúva ñane retãre; pirapireita nome’ẽvéima oñembohovake haĝuahag̃ua umi ñekotevẽ jaguerekóva tesãi ha tekombo’épe. Péicha rupi, heta ñande rapicha ohasa asy hogaygua ndive, mburuvichakuéra ndojesarekoihaguére hesekuéra. Iporã jaikuaami ñane retãme hetaiterei oĩha tapicha oikotevẽva jódo, haimete 70%. Avei Ministerio de Educación, ary 2000-pe, ojuhu hetaitereiha avei umi omoñe’ẽ ha ohaikuaa’ÿvaohaikuaa’ỹva, umíva katu ohasa 1.500.000 tapicha ñane retãyguáva, ohupytýmava ary oho haĝuahag̃ua mbo’ehaópe ha ndohóiva. Upéicha avei sa’ietevéntema umi omoĝuahẽvaomog̃uahẽva hu’ãme iñemoarandu mitãrusu mbo’ehaópe. 100%-gui, 4%-nte umi ohupytýva upe kerayvoty.

Avakuaaty niko hína tuicha oipytyvõ ava ha avano’õ itenonde ha hekokatuve haĝuahag̃ua. Heta mba’e ava retepy ha ava rembiapoguigua hesakãve avakuaaty rupive, ha upe tesakãve ñanderesape’a ñambohasaporãve haĝuahag̃ua ñande rekove, jekupytýpe, ko yvy ape ári.

Heta mba’e hesakã’yva ñane retãme tekombo’e térã tesãiguigua, ñamohesakãkuaa Avakuaaty rupive, ha upekuévo ikatuva’erã, ko’ẽ ko’ẽre, ñambohovái hekopete ñande rapicha Paraguay remikotevẽ. Ko’aĝaiteKo’ag̃aite peve heta porandu ndojuhúi gueterei mbohovái ñane retãygua apytépe. Mba’érepa mitãmimi ndoikéi térã ohejarei mbo’ehao: oiménepa noñemoarandúigui iñe’ẽteépe, térãpa ndokaruporãigui, ÿrõpaỹrõpa nahesãigui, térãpa imboriahúgui. Mba’éretepa avei ñande rapicha Paraguay naikatupyrypái arandu pyahúpe, mba’éretepa imombyry hikuái kuaatykuéragui. Umi mba’épa ojehu noĝuahẽiguinog̃uahẽigui jehai ha ñemoñe’ẽkuaa maymávape, térãpa mba’ére añetehápe. Umi mba’asýpa ñandeaho’i tekombo’e naiporãmbáigui. Mba’érepa jaguerovia ha ñamonguera arandu ka’aty rupive: ohéo, kambyryrujere, py’aruru ha aipo empácho. Mba’éretepa umi pohãnohára oñemoaranduva’ekue mbo’ehaovusúpe ndogueroviapái umi mba’asy.

Umi porandu jajapova’ekue ha’e umi omyangekóiva Avakuaatýpe. Ñambohováirõ tekotevẽháicha jahupytýne, ja’ehaguéicha, tekoporãve yvy ape ári. Mbo’ehára, Tembikuaarekahára, Pohãnohára, Tekovekuaatyhára, ha Ñe’ẽkuaatyhára jajapóramo ñandejupe umi porandu ha jahekárõ mbohovái tembikuaaty rupive, ñamyatyrõne heta mba’e vai, heta mba’asy, heta jepy’apy; ha upekuévo ñamboguatáne ñane retã tape pyahu ha iporãvare. Peichahápe avei ñaikũmbyporãvéne mbo’ehaovusu rembiapo ha rembiaporã. Tekotevẽ aipórõ ñambopyahu ñane remiandu mbo’ehaovusúpe, ha tembikuaareka rupive ñañemo’aĝuiveñañemo’ag̃uive tekokatúgui.

Voi guive tekombo’e rupive jaikuaa mba’épa hína '''[[tekogua]] (''natural, naturaleza'')'''. Ja’e hese ha’ehahína opaite mba’e oĩ ha oikóva arapýpe, osẽ’ÿvaosẽ’ỹva ava apytu’ũgui térã ava rembiapógui. Umi mba’e apytépe oĩ arapy ha oĩva guive ipype taha’e mbyja ha yvyapu’aita, ha umíva apytépe ñande yvyapu’a “Tierra” ha oĩva ipype: yvy ha y, yvyra, mymba ha ita opaichagua. Opa umi mba’e ijapaite tekoguápe.

Henondépe, jajuhu '''[[ava rembiapo]]'''ita (''cultura''), ha’evahína opaite mba’e ha’e ojapóva ha ombopyahúva; térã katu, ja’ekuaa tembiapo ha’eha upe mba’e oisãmbyhýva avakuéra reko. Upehaguetére ja’ekuaa -amo hapópe- opa mba’e omoheñóiva ava ha’eha tembiapo, taha’éjepe peteĩ apyka, óga apo, peteĩ votõ, ÿramoỹramo jejuka ha avei umi ñorairõ mokõi térã heta tetã omoñepyrũva. Ja’ekuaa avei ava rembiapo oipuruha mba’e oĩva tekoguápe. Peichahápe oipuru umi yvyra ojapo haĝuahag̃ua apyka, mesa, tupa umíva. Upéicha avei oipyhy vaka térã ambue mymba ro’õ ojapo hagua hembi’urã ha’evoi ombohérava peteĩteĩ. Yvy katu oipuru ojogapo haĝuahag̃ua hamba’e.

Umi mba’e ápe ñahesa’ÿijova’ekueñahesa’ỹijova’ekue ohechauka ñandéve mba’eichaite pevéva tembiapo ha tekogua ojehe’a ojuehe, ava oipotáma guive. Upéicharõ jepe, upe mba’e ivaivéva niko ojehu ko’áĝako’ág̃a rupi jahechávo mba’eichaitépa tembiapo itenonde ohóvo -mbaretépe- tekoguáre. Tembiapo ojuka ohóvo tekoguápe. Yma oĩhaguépe ka’aguasu ko’áĝako’ág̃a henyhẽ táva, ogaita ha mba’yryguatágui omongy’áva tekoha. Ko mba’e vaiete ojehúva ohechauka ñandéve mba’éichapa ava ohechakuaa’ÿreohechakuaa’ỹre ojejuka ha ojuka upe hekoha pya’e pya’épe. Oñangareko rire mokõivévare: tembiapo ha tekoguáre ndojehumo’ãikuri umi mba’e vaiete ñande aho’íva. Upeichavérõ jepe, ikatu gueterei ñañakãrapu’ã ha upe mba’e jahupyty haĝuahag̃ua tekotevẽ jaipuru hekopete peteĩ mba’e porã jaguerekóva ha’evahína tekombo’e. Upeichaite. Ñahekombo’eporãrõ mitã ha mitãrusúpe ñaipytyvõjeýne tekoguápe oñakãrapu’ã haĝuahag̃ua mbeguekatúpe.

[[Biblia]]-pe niko oñemombe’u yma, ymaite, ñande ypykuéra oñeha’ãhague ohupyty yvága ha upevarã omopu’ãhague aipo “[[Torre de Babel]]” oje’eha oñemoaĝuivévooñemoag̃uivévo Tupãgui. Heta oñeha’ã rire ndohupytykuaáikuri hembipota ha upevakuére ñande rapicha oikundaha ñepyrũ heta tape rupi. Ojeipa hikuái ojuehegui. Upevakuére ndaje oñepyrũ heñói heta táva ha opaichagua ava no’õ oparupirei, oñe’ẽva heta hendáicha. Jepémo ndapeichái ojehúkuri, upe mombe’ugua’u oñeha’ã ñanderesape’a ohechaukávo ñandéve ñande retaha yvy ape ári ha jajoavyha heta mba’épe: tembiasakue, jeroviakatu, virurekokuaa ha tembipotápe.

Upéicha rupi -hetahaguére ava no’õ- mayma jajoavy avei ñande rembipotápe. Jaju ko yvy ape ári ha ndaijaikuaaporãi ma’erãpa. Upevakuére heta oĩ ñande rapichakuéra apytépe '''imba’epotáva'''nte, oheka’ÿvaoheka’ỹva tekokatu. Umi imba’epotáva ou omba’apohaĝuánteomba’apohag̃uánte ha oiko omba’apohápente, ohupyty haĝuahag̃ua heta viru ha viru rupive oñeha’ã oguereko ha ojogua ikatumíva guive, tahepy hepyháicha. Omba’apo iko’ẽ guive pyharepyte peve. Noñangarekói ijehe. Ipy’araĝeIpy’arag̃e. Upéicha rupi okakuaapa mboyve hasykatupaitéma avei. Ohecha’ipaitéma ha ndahoryvéima. Ndohechakuaavéima mba’eporãita oĩva tekoguápe. Iporãva’erã ñañeporandu hesehápe: ¿Ma’erãtepa omba’apoiterei?. ¿Mba’érepiko oguerekopase?. Amo hapópe, áĝaág̃a omano mboyve ¿mba’épiko ojapopáta mba’e’etaita ombyatyva’ekuégui ha ma’erãkatupiko ombyaty aiporõ?.

ÁĝaÁg̃a katu ndaha’éi peichagua meme umi jaikóva yvy ape ári. Oĩ avei ohecháva tekove ambue hendaicha ha he’íva hikuái tekotevẽha jaheka '''tekokatu''' ha ñamboyke mba’epota. Ko’ãva apytépe oime hikuái umi ñande rapicha Guarani, ohekáva añetehápe upe tekokatu.

Ha’ekuéra oikuaa porã ko ñande rekove mbykyha yvy apére, ha mba’eve’ÿremba’eve’ỹre jahajeytaha yvy ape árigui áĝaág̃a ñamanóvo. Oikuaa porã avei yvy ndaha’eiha ñanemba’e ha reieténte ñañemomba’eha hese. Yvy ha oĩmíva guive ipype: ka’avo, mymba ha itakuéra; ndaha’éi ñanemba’e. Oikuaa porã hikuái jajuha yvy ape ári jahekávo tekokatu ha upe mba’e jahupytytaha ñande rekopotĩ ramo añoite. Upevakuére ha’ekuéra oñeha’ã oiko porã tekohápe ha tekoha ndive. Upévare ha’ekuéra oñeha’ã ohupyty tekokatu ha omboyke mba’epota.

Ñamyesakãvo Avakuaaty he’iséva, jahechakuaákuri mba’éichapa hypy’ũ ha ipypuku umi arandu ombyatýva. Upévare ja’ekuaa Avakuaaty oipytyvõtaha añetehápe temimbo’épe hembiapópe, ome’ẽvo ichupe tapereko ha aporeko oikotevẽva ohesa’ÿijoohesa’ỹijo haĝuahag̃ua hetepy, hekoha, tekombo’e, ñe’ẽkuaa, ñe’ẽporãhaipyre, ñe’ẽkõi, tavarandu, térã katu ñande ypykue reko.

Temimbo’e ndaha’eiva’erã ku ojaporeínteva hembiapo, vaivai; térã arandu ka’atýpente oñembokatupyrýva, ÿrõỹrõ katu ogueroviareipáva ohendúva guive oikuaaporã’ÿreoikuaaporã’ỹre. Ha’e oñeporanduva’erã ijupevoi ha oporanduva’erã taha’eha’évape umi mba’e nahesakãporãiva chupe. Ohekava’erã tekokatu, itenondeve’arã. Omyatyrõ’arã hekovaíva, ombopyahujeyjey’arã hembikuaa. Oikova’erã arapysandúicha. Ojesarekova’erã opaite mba’ére ha upevarã oñemoarandukatuva’erã.

Ndahetái niko avakuaaty rembikuaarekahára ñane retãme. Upe mba’ére tekotevẽ avei jajepy’apy. Ja’ehaguéicha Avakuaaty oipytyvõ añetéta temimbo’épe oñembokatupyry aja ha upéi hembiapópe. Tetã oĩva guive ha iñasãiva yvy apére, ojoavy katuete hembikuaápe. Umi joavy hesakãporãve haĝuahag̃ua ñandéve, tekotevẽ jaipuru Avakuaaty, hese ae jaikuaáta mba’érepa tetã ha avano’õ heko ha hembikuaa ambue hikuái. Jaikuaávo umi mba’e ikatuva’erã avei ñambopyahu tetã rembiasa opaite mba’épe: tekombo’e, tesãi, virupurukuaápe. Avakuaaty rupive ñahesa’yijokuaa Paraguay rembiasa, yma ha áĝaág̃a, ha upekuévo jaikuaaporãvéta avei moõguipa jaju, mávapa ñande ha moõgotopa jaha. Avakuaaty oikuaauka temimbo’ekuérape umi aporeko oipurukuaáva tembikuaarekápe: jesareko aporeko, poranduhaipy aporeko, porandujoyvy aporeko, andu’aporeko, papy’aporeko hamba’e, ombohape haĝuahag̃ua iñemoarandu taha’e ha’éva mba’épe.

Heta ha opaichagua apañuãi oĩ oñemyesakãkuaáva Avakuaaty rupive. Umi apañuãi oñeikũmby haĝuahag̃ua tekotevẽ ojepurukatu taperekokuéra. Upévare, Avakuaaty, ambue kuaatýicha, oñemboja’o heta hendápe, áĝaág̃a katu mokõi hína umi ojekuaavéva:

[[csb:AntropòlogijôAntropòlogijõ]]

[[ku:AntropolojîAntropolojĩ]]

[[vi:NhânNhãn chủng học]]

[[zh-min-nan:JînJĩn-lūi-ha̍k]]