Diferencia entre revisiones de «Avakuaaty»

Contenido eliminado Oñembojoapy marandu
mb bot oñemoambue: tl:Agham-tao
Xqbot (ñe’ẽ | mba’emoĩmbyre)
mb bot oñemoambue: bat-smg:Antropoluogėjė; cambios triviales
Jehai 1:
__NOTOC__
[[ImageTa'ãnga:Table of Natural History, Cyclopaedia, Volume 2.jpg|thumb|200px|Tabla de Historia Natural]]
 
'''AVAKUAATY (ANTROPOLOGÍA)'''
Jehai 9:
# Avakuaaty tembiapoguigua (Antropología Cultural).
 
== AVAKUAATY ==
Antropología hína peteĩ ñe’ẽ oúva griégogui. “Anthropo” he’ise “ava”, ha ñe’ẽpehẽtai upeigua “logía” katu he’ise “kuaaty”. Antropología he’ise aipórõ ava kuaaty. Ojesarekokatu ava rehe. Upévare ja’ekuaa ha’eha kuaaty ava retepy ha ava rembiapo rehegua, heñói guive yvy apére ko’ag̃aite peve, opaite ára ha opaite tendápe. Ojesarekokatu ava peteĩteĩre ha avano’õre.
 
=== TEMBIKUAATY HA’ETÉVA HA TEMBIKUAATY PURÚVA (CIENCIAS PURAS Y CIENCIAS APLICADAS) ===
'''Tembikuaaty Ha’etéva (''Ciencias Puras'')'''. Ha’e umi tembikuaaty ohekáva arandu ombohetavévo kuaaty, ndaha’éi ku oipuru hag̃ua. Techapyrã: [[Arandupykuaaty]] (''Filosofía'') ha [[Papapykuaa]] (''Matemática'').
 
'''Tembikuaaty Purúva (''Ciencias Aplicadas'')'''. Ha’e umi tembikuaaty oñeha’ãva ombohovake apytu’ũ kuaa opa hendápe, ha upekuévo oipuru arandu, ohekávo ava rekokatu. Techapyrã: [[Tekovekuaaty]] (''Biología''), [[Avarekokuaaty]] (''Sociología''), [[Ñe'ẽkuaaty]] (''Lingüística''), [[Virurekokuaa]] (''Economía''), [[Avarekokatukuaa]] (''Política''), [[Tembiasakue]] (''Historia''), ha [[Avakuaaty]] (''Antropología'').
 
=== AVAKUAATY HA AMBUE TEMBIKUAATY (LA ANTROPOLOGÍA Y LAS DEMÁS CIENCIAS) ===
Avakuaaty ojoavy ambue kuaatýgui, ha’égui pe ojesarekokatupaitéva aváre. Ambue kuaatykuéra niko ojesareko sa’isa’i aváre. Psicología ojesareko ava apytu’ũre, Sociología katu ava reko tekohápe, Anatomía ojesareko ava retepy ysajakatúre, ha Fisiología katu ava retepy ku’ekatúre.
 
[[Apytu’ũkuaaty]] (''Psicología''), [[Avarekokuaaty]] (''Sociología''), [[Teteysajakuaa]] (''Anatomía'') ha [[Teteku'ekuaaty]] (''Fisiología'') ojesakorekokatu hikuái ava rekove vorére; Avakuaaty katu ojesarekokatupaite ava rekovére.
 
=== AVAKUAATY REKO HA HUPYTYPY (NATURALEZA Y ALCANCE DE LOS ESTUDIOS ANTROPOLÓGICOS) ===
'''[[Avakuaaty reko]] (''naturaleza'')''' niko ohechauka ñandéve Avakuaaty ha’eha peteĩ kuaaty oku’e tapiáva ha ombyatýva heta arandu, akóinte oñembopyahujeyjeýva ko’ẽ ko’ẽre. Avakuaaty ndaha’éi peteĩ kuaaty ohupytypámava ikotevẽita. Heta mba’e gueterei hemby ojehupytyva’erã hese ae. Avakuaaty rupi ja’ekuaa avei ndaiporiha joja mba’evépe. Añetehápe jajojogua agakatu ndajajojái.
 
'''[[Avakuaaty hupytypy]] (''alcance'')''' katu ohechauka ñandéve “moõ guive” “moõ peve” oho ijesarekokatu, ha mba’éichaitépa jaipurukuaa umi arandu ombyatýva ñamyatyrõ, ñambohetia’eve ha ñamotenondevévo ava rekokatu ko yvy apére, taha’e ha’ehápe ha avei opaite árape.
 
=== AVAKUAATY APAÑUÃIETE (EL TEMA O PROBLEMA CENTRAL DE LA ANTROPOLOGÍA) ===
Avakuaaty niko hína tembikuaaty purúva ha upéicha rupi oipuru Tekovekuaaty ha Avarekokuaaty tapereko ha aporekoita. Ojesarekokatu aváre. Ava niko hekove rupi ha’e avei mymba ha iñarandu rupi ha’e tembiapohára, oikóva hekohápe hapichakuéra ndive, peteï ára ha peteĩ tendápe. Avakuaaty ojesarekokatu aváre tekove ha tembiapoháraicha, heñói guive yvy apére ko’ag̃aite peve; jepémo peteĩ térã avano’õháicha.
 
Jehai 34:
Ñane retãme ndajapytái tapykuépe. Ñande avei ñambyaipaite pya’e pya’épe ñande rekoha. Yma oĩva’ekue aipo ka’aguasu, okakuaahápe opaichagua yvyra omohesãiva ava rekoha. Ndahi’aréi ojepapa yvyraty ha mbovymínte ojejuhu (7%). Upehaguére umi yvy inandipáva ko’ág̃a, ndaikatuivéima ojepuru mba’everã, yvyku’ireíntema. Ara pytu jepe iñambuepa ha heta mymba omano ha oguéma ñande yvy ape árigui. Upéicha avei umi táva tuichavéva: Paraguay, Ciudad del Este ha Encarnación avei henyhẽma mba’e ky’águi, mbeguekatúpe ombohasy ha ojukátava ñande rapichakuérape omoigévo hetepýpe umi mba’e ijaipáva. Ja’ekuaa avei heta ñemitỹhára oipuruha -oikuaa ha oikuaa’ỹre- pohã vaieta omongueragua’u hag̃ua ikogaty. Ndopytáinte avei tapykuépe umi ysyry -yma ipotĩ sakãva- ko’ág̃a iky’apaitéva.
Mondaha ha Pokarẽ heta oĩhaguére; avei, heta pirapire jaipurúgui ambue tetãgui ha tekotevẽva ñambojevy; ha ipahápe, oĩhaguére hetaiterei mba’ápohára okambúva ñane retãre; pirapireita nome’ẽvéima oñembohovake hag̃ua umi ñekotevẽ jaguerekóva tesãi ha tekombo’épe. Péicha rupi, heta ñande rapicha ohasa asy hogaygua ndive, mburuvichakuéra ndojesarekoihaguére hesekuéra. Iporã jaikuaami ñane retãme hetaiterei oĩha tapicha oikotevẽva jódo, haimete 70%. Avei Ministerio de Educación, ary 2000-pe, ojuhu hetaitereiha avei umi omoñe’ẽ ha ohaikuaa’ỹva, umíva katu ohasa 1.500.000 tapicha ñane retãyguáva, ohupytýmava ary oho hag̃ua mbo’ehaópe ha ndohóiva. Upéicha avei sa’ietevéntema umi omog̃uahẽva hu’ãme iñemoarandu mitãrusu mbo’ehaópe. 100%-gui, 4%-nte umi ohupytýva upe kerayvoty.
 
=== AVAKUAATY MOMBA’EGUASU (TRASCENDENCIA DE LOS ESTUDIOS ANTROPOLÓGICOS) ===
Avakuaaty niko hína tuicha oipytyvõ ava ha avano’õ itenonde ha hekokatuve hag̃ua. Heta mba’e ava retepy ha ava rembiapoguigua hesakãve avakuaaty rupive, ha upe tesakãve ñanderesape’a ñambohasaporãve hag̃ua ñande rekove, jekupytýpe, ko yvy ape ári.
 
Jehai 43:
Umi porandu jajapova’ekue ha’e umi omyangekóiva Avakuaatýpe. Ñambohováirõ tekotevẽháicha jahupytýne, ja’ehaguéicha, tekoporãve yvy ape ári. Mbo’ehára, Tembikuaarekahára, Pohãnohára, Tekovekuaatyhára, ha Ñe’ẽkuaatyhára jajapóramo ñandejupe umi porandu ha jahekárõ mbohovái tembikuaaty rupive, ñamyatyrõne heta mba’e vai, heta mba’asy, heta jepy’apy; ha upekuévo ñamboguatáne ñane retã tape pyahu ha iporãvare. Peichahápe avei ñaikũmbyporãvéne mbo’ehaovusu rembiapo ha rembiaporã. Tekotevẽ aipórõ ñambopyahu ñane remiandu mbo’ehaovusúpe, ha tembikuaareka rupive ñañemo’ag̃uive tekokatúgui.
 
=== TEKOGUA HA TEMBIAPOITA OÑOMBOHOVAKE (LO NATURAL FRENTE A LO CULTURAL) ===
Voi guive tekombo’e rupive jaikuaa mba’épa hína '''[[tekogua]] (''natural, naturaleza'')'''. Ja’e hese ha’ehahína opaite mba’e oĩ ha oikóva arapýpe, osẽ’ỹva ava apytu’ũgui térã ava rembiapógui. Umi mba’e apytépe oĩ arapy ha oĩva guive ipype taha’e mbyja ha yvyapu’aita, ha umíva apytépe ñande yvyapu’a “Tierra” ha oĩva ipype: yvy ha y, yvyra, mymba ha ita opaichagua. Opa umi mba’e ijapaite tekoguápe.
Jehai 49:
Henondépe, jajuhu '''[[ava rembiapo]]'''ita (''cultura''), ha’evahína opaite mba’e ha’e ojapóva ha ombopyahúva; térã katu, ja’ekuaa tembiapo ha’eha upe mba’e oisãmbyhýva avakuéra reko. Upehaguetére ja’ekuaa -amo hapópe- opa mba’e omoheñóiva ava ha’eha tembiapo, taha’éjepe peteĩ apyka, óga apo, peteĩ votõ, ỹramo jejuka ha avei umi ñorairõ mokõi térã heta tetã omoñepyrũva. Ja’ekuaa avei ava rembiapo oipuruha mba’e oĩva tekoguápe. Peichahápe oipuru umi yvyra ojapo hag̃ua apyka, mesa, tupa umíva. Upéicha avei oipyhy vaka térã ambue mymba ro’õ ojapo hagua hembi’urã ha’evoi ombohérava peteĩteĩ. Yvy katu oipuru ojogapo hag̃ua hamba’e.
Umi mba’e ápe ñahesa’ỹijova’ekue ohechauka ñandéve mba’eichaite pevéva tembiapo ha tekogua ojehe’a ojuehe, ava oipotáma guive. Upéicharõ jepe, upe mba’e ivaivéva niko ojehu ko’ág̃a rupi jahechávo mba’eichaitépa tembiapo itenonde ohóvo -mbaretépe- tekoguáre. Tembiapo ojuka ohóvo tekoguápe. Yma oĩhaguépe ka’aguasu ko’ág̃a henyhẽ táva, ogaita ha mba’yryguatágui omongy’áva tekoha. Ko mba’e vaiete ojehúva ohechauka ñandéve mba’éichapa ava ohechakuaa’ỹre ojejuka ha ojuka upe hekoha pya’e pya’épe. Oñangareko rire mokõivévare: tembiapo ha tekoguáre ndojehumo’ãikuri umi mba’e vaiete ñande aho’íva. Upeichavérõ jepe, ikatu gueterei ñañakãrapu’ã ha upe mba’e jahupyty hag̃ua tekotevẽ jaipuru hekopete peteĩ mba’e porã jaguerekóva ha’evahína tekombo’e. Upeichaite. Ñahekombo’eporãrõ mitã ha mitãrusúpe ñaipytyvõjeýne tekoguápe oñakãrapu’ã hag̃ua mbeguekatúpe.
 
=== AVA IMBA’EPOTÁVA HA AVA HEKOKATÚVA (EL HOMBRE MATERIAL Y EL HOMBRE ESPIRITUAL) ===
[[Biblia]]-pe niko oñemombe’u yma, ymaite, ñande ypykuéra oñeha’ãhague ohupyty yvága ha upevarã omopu’ãhague aipo “[[Torre de Babel]]” oje’eha oñemoag̃uivévo Tupãgui. Heta oñeha’ã rire ndohupytykuaáikuri hembipota ha upevakuére ñande rapicha oikundaha ñepyrũ heta tape rupi. Ojeipa hikuái ojuehegui. Upevakuére ndaje oñepyrũ heñói heta táva ha opaichagua ava no’õ oparupirei, oñe’ẽva heta hendáicha. Jepémo ndapeichái ojehúkuri, upe mombe’ugua’u oñeha’ã ñanderesape’a ohechaukávo ñandéve ñande retaha yvy ape ári ha jajoavyha heta mba’épe: tembiasakue, jeroviakatu, virurekokuaa ha tembipotápe.
Jehai 61:
Ha’ekuéra oikuaa porã ko ñande rekove mbykyha yvy apére, ha mba’eve’ỹre jahajeytaha yvy ape árigui ág̃a ñamanóvo. Oikuaa porã avei yvy ndaha’eiha ñanemba’e ha reieténte ñañemomba’eha hese. Yvy ha oĩmíva guive ipype: ka’avo, mymba ha itakuéra; ndaha’éi ñanemba’e. Oikuaa porã hikuái jajuha yvy ape ári jahekávo tekokatu ha upe mba’e jahupytytaha ñande rekopotĩ ramo añoite. Upevakuére ha’ekuéra oñeha’ã oiko porã tekohápe ha tekoha ndive. Upévare ha’ekuéra oñeha’ã ohupyty tekokatu ha omboyke mba’epota.
 
=== AVAKUAATY MOMBA’EGUASU ÑEMOARANDÚPE (IMPORTANCIA DE LA ANTROPOLOGÍA EN LA EDUCACIÓN) ===
Ñamyesakãvo Avakuaaty he’iséva, jahechakuaákuri mba’éichapa hypy’ũ ha ipypuku umi arandu ombyatýva. Upévare ja’ekuaa Avakuaaty oipytyvõtaha añetehápe temimbo’épe hembiapópe, ome’ẽvo ichupe tapereko ha aporeko oikotevẽva ohesa’ỹijo hag̃ua hetepy, hekoha, tekombo’e, ñe’ẽkuaa, ñe’ẽporãhaipyre, ñe’ẽkõi, tavarandu, térã katu ñande ypykue reko.
 
Temimbo’e ndaha’eiva’erã ku ojaporeínteva hembiapo, vaivai; térã arandu ka’atýpente oñembokatupyrýva, ỹrõ katu ogueroviareipáva ohendúva guive oikuaaporã’ỹre. Ha’e oñeporanduva’erã ijupevoi ha oporanduva’erã taha’eha’évape umi mba’e nahesakãporãiva chupe. Ohekava’erã tekokatu, itenondeve’arã. Omyatyrõ’arã hekovaíva, ombopyahujeyjey’arã hembikuaa. Oikova’erã arapysandúicha. Ojesarekova’erã opaite mba’ére ha upevarã oñemoarandukatuva’erã.
 
Ndahetái niko avakuaaty rembikuaarekahára ñane retãme. Upe mba’ére tekotevẽ avei jajepy’apy. Ja’ehaguéicha Avakuaaty oipytyvõ añetéta temimbo’épe oñembokatupyry aja ha upéi hembiapópe. Tetã oĩva guive ha iñasãiva yvy apére, ojoavy katuete hembikuaápe. Umi joavy hesakãporãve hag̃ua ñandéve, tekotevẽ jaipuru Avakuaaty, hese ae jaikuaáta mba’érepa tetã ha avano’õ heko ha hembikuaa ambue hikuái. Jaikuaávo umi mba’e ikatuva’erã avei ñambopyahu tetã rembiasa opaite mba’épe: tekombo’e, tesãi, virupurukuaápe. Avakuaaty rupive ñahesa’yijokuaa Paraguay rembiasa, yma ha ág̃a, ha upekuévo jaikuaaporãvéta avei moõguipa jaju, mávapa ñande ha moõgotopa jaha. Avakuaaty oikuaauka temimbo’ekuérape umi aporeko oipurukuaáva tembikuaarekápe: jesareko aporeko, poranduhaipy aporeko, porandujoyvy aporeko, andu’aporeko, papy’aporeko hamba’e, ombohape hag̃ua iñemoarandu taha’e ha’éva mba’épe.
Mbo’ehaokuéra omotenonde tembikuareka ha tembikuaaty, upévare mbo’ehaógui oikova’erã tembikuaareka renda, oikova’erã chugui Avakuaaty raity, ikatuhaguáicha hyepy guive ojeheka, ojehupyty, oñembyaty, oñembopyahujey ha ojekuaauka arandu pyahu; péicha ñaipytyvóta ñane retãme teko porãve rekávo.
 
=== AVAKUAATY ÑEMBOJA’O (DIVISIÓN DE LA ANTROPOLOGÍA) ===
Heta ha opaichagua apañuãi oĩ oñemyesakãkuaáva Avakuaaty rupive. Umi apañuãi oñeikũmby hag̃ua tekotevẽ ojepurukatu taperekokuéra. Upévare, Avakuaaty, ambue kuaatýicha, oñemboja’o heta hendápe, ág̃a katu mokõi hína umi ojekuaavéva:
#[[Avakuaaty tetepyguigua]], ha
#[[Avakuaaty tembiapoguigua]].
 
== KUATIAÑE’ẼITA (BIBLIOGRAFÍA) ==
<small>
# Aguilera Jiménez, Domingo. Pukarã, Chistes folklóricos paraguayos. Paraguaýpe, Paraguay: Cepag, 1998. 262p.
Jehai 130:
== Fuentes ==
*Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI)
 
[[Ñemohenda:Tembikuaaty]]
{{Link FA|es}}
 
{{destacado|es}}
 
[[Ñemohenda:Tembikuaaty]]
 
[[af:Antropologie]]
Jehai 141:
[[ast:Antropoloxía]]
[[az:Antropologiya]]
[[bat-smg:AntruopuoluogėjėAntropoluogėjė]]
[[be-x-old:Антрапалёгія]]
[[bg:Антропология]]