|
<nowiki>'''GUARANI REKO HA GUARANI ÑE’Ê'''. Ohai: '''David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI – PARAGUAY)'''
'''1. ÑANDE YPYKUE'''
1.1. Aty guataha (corrientes migratorias)
1.2. Ava “Pypuku” (Caballero-ygua)
1.3. Ava Itaipuygua
1.4. Guarani retângatu (Civilización Guarani)
1.5. Guarani tekopykatu ha jeroviakatu (Moral y religión Guarani)
'''1.1. ATY GUATAHA'''
Kuñakarai Branislava Susnik, heta tembiapo porâ ojapova’ekue ñane retâme ohapykuehóvo ñande rapo; ja’eporâsérô, oikuaa porâ hagua ñande ypykuépe: mávapa ha’ekuéra, moôguipa ou, mamórupipa oikojepe hikuái ñane retâme, mba’éichapa hete, mba’éichaitépa oiko itavakuérape ha avei mba’éichapa omba’apo hikuái.
Ha’e he’i umi ñande ypykue ouhague hikuái Asia, Australia ha Malasia-gui. Ha’ekuéra jeko oike Amérikape Estrecho de Bering rupi, oîva ko’ága Alaska-pe. Avei, umi ñande ypykue oikejepékuri Amérikape Pacífico para (océano) rupi.
Umi oguahêraêvéva Paraguaýpe, atyguataha peteîha (primera corriente migratoria), ha’ehína umi oñembohérava Australoide. Ko’âva ova ha ova ohekávo hembi’urâ, ndaha’éi ñemitÿhára. Iñemoñare ñane retâme hína Choroti, Chulupi, Lengua, Tova, Angaite, Sanapana ha Guana.
Australoide rire, oguahê hikuái atyguataha mokôiha (segunda corriente migratoria), ouva’ekue Siberia-gui. Ko’âva ikatupyryvéma. Oipurukuaáma mymba kangue ojapo hagua hembipururâ. Heseguakuéra hína Chamakóko ha Moro (Ajoréo).
Ipahápe, atyguataha mbohapyha (tercera corriente migratoria), oguahêva Paraguaýpe ha’ehína umi oñehenóiva Malayo. Ko’âva katu ñemitÿhára ha oipurukatu hikuái ita ojapo hagua hembipuru. Iñemoñare ñane retâme hína umi iñe’ê Guaraníva: Mby’a, Ava Katu (Ava Guarani), Pâi, Ache, Guaraju ha Tapiete.
'''1.2. AVA “PYPUKU” (CABALLERO-YGUA)'''
Ary 1986, oñemoñepyrûkuri peteî tembiapo ijojaha’ÿva Táva Caballero-pe, oîvahína Paraguari yvyvorépe (Departamento de Paraguari). Pe tembiapo omoakâ José Antonio Perasso, ñane retâyguáva; ha Luciana Pallestrini, Italia-ygua. Ha’ekuéra oheka upépe ñande ypykue rapykuere. Mokôivévante iñarandu ha ikatupyry upe mba’épe.
Hembiapokueraita rehe ae ko’ága jaikuaa Caballero-pe oikohague ñande ypykue “Ava Pypuku” ojapo mbohapysu poteîsa ary (tres mil seiscientos años). Upépe ha’ekuéra ojogapo, oheja ikaruha rapykuere, oñotÿ umi omanóvape ha ojapo hembipururâ yvy, ita ha kanguégui.
'''1.3. AVA ITAIPUYGUA'''
Itaipu Binacional omopu’âva Hernandarias-pe tendyry’apoha (hidroeléctrica) ombojoaju avei Paraguay ha Brasil retâme tembiapoguasúpe.
Upépe, oñemopyenda mboyve upe mba’e guasuete, ojejuhúkuri avei ñande ypykue rapykuere. Umíva katu itujavéntema. Ha’ekuéra oikojepékuri upérupi ojapo poapysu ary (ocho mil años). Itaipúpe ñaguahêvo jajuhukuaa, iñongatupyre, japepo (ha’ekuéra oipurúva oñotÿ hagua omanóvape), hembipurukuéra yvy, ita ha kanguégui ijapopyréva.
Umi ñande ypykue niko ko’â yvy jarakue. Ha’ekuéra oiko gueterei ñande apytépe, mba’eve’ÿrema. Sa’i hikuái ha ndoikovéima ijyvyteépe. Jepemo ja’e hesekuéra Guaraniha, ndaha’éi upéicha, oîgui ijapytepekuéra heta noñe’êiva avañe’ê. Ha’ekuéra oñemboja’o papokôi (17) tetâme (naciones), ha umívagui poteî (6) oñe’ê Guaraníme (Mby’a, Ava Katu, Pâi, Ache, Guaraju ha Tapiete), ha’ekuéra hína umi hetavéva ha ojoajuva’ekue España-yguáre, “Colonia” aja.
'''1.4. GUARANI RETÂNGATU'''
Moisés Bertoni niko ohaíkuri mbohapy aranduka ijojaha’ÿva, hérava “La civilización Guarani” omboguapyhaguépe opa mba’e ha’e ohechakuaáva Guaranikuéra rekópe. Ha’e ohecharamo ha omomba’eguasu mba’eichaitepevépa ipotî ha hesâi hikuái. Avei ohechakuaa mba’éichapa hekove puku, ha he’i upe mba’e ojehuha hesâigui hikuái hetepýpe ha iñapytu’ûme, hekorory ha ipy’aguapykuaáre. Oñangarekokuaa hikuái ijehe, ndaha’éi ku ikaruhetáva térâ ikaruvaíva. Ndo’úiva yva itujúva térâ hi’aju’ÿva, térâ tembi’u ndojyporâiva.
Oikuaa avei karu’ÿ (ayuno), ha’ekuéra ojapóva oipotágui ha oipota jave, térâ oaguyjeme’êvo Tupâme; ÿramo omopotîvo ipy’a ha hetepy hamba’e. Avare, karaiva térâ paje ojapo hikuái upe karu’ÿ oñepyrû mboyve iñemongeta Tupâ ndive; upéicha avei, okaru’ÿ umi túva ita’ýra heñoiramóva, oñanduka ha ohechaukávo ipy’arory Tupâme. Ipotî asy ndaje ojapokuévo hembi’urâ ha okarúta jave katu oipyso pakova rogue mesa ári ha upe mba’e ári omboguapy hembi’u ha upépe ae okaru. Katuete ojepohéi porâ ojapo hagua hembi’urâ ha okaru mboyvemi.
Ndo’uguasúiva so’o, oîvoi ndo’uietéva. Pira añoite ho’u. Mymba ro’o ombohasykatu chupekuéra, ha upevakuére heta ndojepokuaajepéi Européo rembi’úre. Ndaha’éi omymbajukaitereíva. Ijypykuemavoi oipururaka’e hembi’urâ opaichagua ka’avo ha ñana rogue ha heseve mandi’o, jety ha yva. Ndo’úiva hikuái guyra rupi’a. Ko’âva hína umi mba’e oipuruvéva hembi’úpe: mandi’o, avati, jety, yvakuéra ha eirete. Yva apytépe katu ho’u pakova, anana, aratiku, arasa, jakarati’a, pakuri, andai, kurapepê ha mbokaja.
Kuimba’e, kuña ha mitâ opu’âre ohóma ojahu ha oñakâky’o ysyrýpe. Oîjeko ára ojahuhápe pakôi (12) jey. Chiriguanokuéra oipuru ñandyra ra’ÿi josopyréva oñakâky’o hagua. Oñangarekokuaa avei ipyapê ha ipysâpêre. Oñakâky’óvo oipuru hikuái peteî havô ha’ekuéra ojapóva ka’avokuéragui. Ojahupa rire ha oñemokâ porâ mboyve, omonambaite hikuái hetére mba’eñandýva (ungüento, pomada), ojapóva hikuái urukúgui. Upehaguére hete ha hóva jepe ipytângy asy opytávo. Upehague ko’ême ojahu onohêmba peve uruku rembyre hetégui, uperiremínte omonajey hagua ijehe.
Hopehýi jave ha’ekuéra oñemohendáma ikyhápe. Péicha jave ndaha’éi ku oñeha’âva hikuái omboyke topehýi. Ha’ekuéra okese jave oñeno ha orambi ñepyrûma. Oguata puku jave ñu térâ ka’aguýre ha ohupytývo chupekuéra topehýi, oñeno ha oke yvýpe ha upeichahápe, pyhare javérô, omohenda ipy pyte tataypy gotyo, ombyakúvo hete ha ani hagua iro’y. Tata ndogueiva’erâ araka’eve.
'''1.5. GUARANI TEKOPYKATU HA JEROVIAKATU'''
Ava Guarani niko ndoúi oikohaguáicha tapiaite yvy ape ári, ha’éniko sapy’aitemínte ou ombohasávo hekove ko’ápe, oikuaágui oîha kóva rire upe yvy marâ’ÿ. Upehaguére ha’ekuéra he’íjepi yvy, mymba, ka’avo ha mba’ehekotee’ÿva ndaijaraiha. Ava ndikatúi oñemomba’e umi mba’e umívare.
Ava Guarani ou yvy ape ári oñembohekokatu hagua. Upevarâ oikova’erâ jekupytýpe hapichakuéra ha hekoha ndive, hekoha ryepýpe. Oipurukatuva’erâ oîva guive hekohápe. Opaite mba’e hyepýpe oñemohendávaniko oguereko ijarýi (genio tutelar), péicha oî tajy jarýi, guasu jarýi, ka’a jarýi ha ambuéva; oñeñandukáva hikuái tekoha oipuruvaisévape. Yvyra jaitýta jave tekotevê jaity umi ñaikotevêtava, ani jaityparei. Upéicha avei ñamymbajuka jave tekotevê jahekýi umi jaipurútavante, hembýramo katu ñaporombojopoiva’erâ.
Jaipurukuévo umi mba’e oîva tekohápe niko ñamomegua jahávo upe tenda. Upéicha rupi avei ava Guarani ohechakuaávo tekoha imegua ñepyrûha, ováma ambue yvy pehême. Upe aja tekoha purupyrépe hokyjey ha oñemoñajey opa mba’e oîva hyepýpe. Avakuéra niko are oikundahajepékuri ijyvy oipo’o hagua yvakuéra hamba’e. Upehaguére, ndojehaitypo’aréi mamove. Upévare avei, ojejavy umi he’íva ha’ekuéra ovaha okyhyjégui omanóva ángagui, ousapy’áramo omondýi hagua chupekuéra. Añetehápe, avakuéra ova ha ova ohekágui hembi’urâ, ndaha’éi kyhyje añógui. Tekotevê ñanemandu’a, ymave, ha’ekuéra oguerahaha hendive, ova ha ova jave, umi omanova’ekue kanguemimi, jahechápa ndoikoveijeýmba’e ñembo’ejeroky ha purahéi rupive, ojehuhaguéicha Pa’i rete kuaraýre, ha’éniko hekovejeýkuri omano rire.
Upéicha avei, ha’ekuéra oiporavo herarâ tekogua (naturaleza) ryepýgui. Ñandékatu ñamoîsete ñande réra tape térâ távakuérape. Ha’ekuéra nahániri. Ja’ehaguéicha tekohágui oipyhy hikuái herarâ. Techapyrârô, ja’ekuaa avei mburuvicha herava’ekue Kapiatâ oipyhyhague héra, hekohágui; omomba’eguasu ha ohecharamógui upe ka’avo. Avakuéra oñangareko, oikuaa pypuku ha ohayhu añete oîmiva guive tekohápe. Upehaguére, tekoha ryepýpe ha tekoha ndive mante ha’ekuéra oikokuaa, tekoha’ÿre ha’ekuéra ndaha’éi mba’eve.
Ijeroviakatúgui ja’ekuaa ha’eha hekovekuéra sâ. Upégui osêmbaite opa mba’e: hekopykatu, hembikuaa ha hembiapoita. Ha’ekuéra ojerovia peteîrente, sapy’ánte héra hetáva. Mby’akuéra apytépe ojehero Ñande Ru Papa Tenonde, ha’evahína ypy ha paha. Paî Tavyterâ apytépe katu hera Ñane Ramói Jusu Papa. Amo hapópe, upe mba’e ohechauka porâ ñandéve ha’ekuéra oikuaaporâha mba’éichapa heñói arapy, yvy ha ava, jeroviakatu rupive nga’u.
Ñande Ru Papa Tenonde jeko -Mby’akuéra apytépe- omoheñói arapy, yvy, mymba, ka’avo, mba’ehekotee’ÿva (mineral) ha ava; ha avei -ñepyrûrâitépe- omoheñói ñe’ê térâ ayvu ha’ekuéra he’iháicha. Omoheñói avei, mborayhu ojoapyteperâ ha peteî momorâheikatu (himno sagrado); ha mbohapyve -ñe’ê, mborayhu ha momorâheikatu- osê ichugui ha oî ipype, ipytúpe. Ko’â mba’e jaikuaávo hesakâne avei ñandéve mba’érepa ha’ekuéra omomba’eguasuete ñe’ê. Ha’ekuéra noñe’êreíri ha noñe’êhetái, tekotevêvante he’i. Upehaguére iñe’êngatu hikuái.
Ava Guarani oheka upe aguyje ohupytýva hekokatu rupi; ha upevarâ ombokatu hekopy ha hete, ha oñeha’â avei oiko jekupytýpe hekoha ndive. Katu niko ñe’ê iporâvéva Guarani ñe’ême ha he’iséva marâ’ÿ; upehaguére avei pa’ikuéra -ogueruva’ekue Hesukirito jeroviakatu- oñemomba’e mokôive ñe’êre ohero hagua i-santo-kuéra, ohenóivo chupekuéra marangatu (marâ’ÿngatu), avañe’ême.
'''2. GUARANI ÑE’ÊTE REMBIASA'''
2.1. Guarani ñe’ête reko ypy
2.2. Paraguay retâ España poguýpe
2.3. Paraguay ñemosâsô. Francia ha López arapa’û
2.4. Ñorairô guasu Argentina, Brasil ha Uruguay ndive
2.5. Ñorairô Guasu riregua arapa’û
2.6. Cháko ñorairô
2.7. Avañe’ê rembiasa agagua
'''2.1. GUARANI ÑE’ÊTE REKO YPY'''
2.1.1. Tembikuaaty rupive (orígen científico)
2.1.2. Jeroviakatu rupive (orígen religioso)
'''2.1.1. Tembikuaaty rupive'''
Tembikuaatyhára rembiapo rupive jaikuaáma –B. Susnik rupi- moôguipa ou’ypy hikuái ñande ypykuéra, moôrupípa iñasâi ha mávapa iñemoñare; jaikuaáma avei ha’ekuéra are guive oikohague hikuái Amérikape. Guarani yvy tee oñepyrû Karive ha Guajanáme ha oguahê Uruguay peve ha ojepyso Para Guasu guive Yvyty Los Andes peve. Umírupi jajuhukuaa heta téra Guarani ha -ja’ehaguéicha- ohechaukáva ñandéve moô guive moô peve ojepyso Guarani retâ guasu Amerikapýpe.
Ñane retâme, Paraguaýpe, péina hasypeve jaikuaa añetehápe mboy arýmapa ojapo ha’ekuéra oikoha. J. Perasso ha L. Pallestrini oikuaauka ñandéve Ava Pypuku, Paraguariygua, oñemboyvyguyhague upérupi -omano rire- ojapóma 3.620 ary. Péicha avei, ñamoñe’êkuri Ava Itaipuygua itujaveha. Umíva oñeñotÿ ñepyrû Alto Paranáre ojapóma 8.000 ary.
Umi mokôi mba’eguasuete ága ae jaikuaaporâva, ome’ê ñandéve Ava Guarani ha Guarani ñe’ête reko ypy. Jaikuaa porâ ava ha ñe’ête heñoiha oñondive. Avaetaitágui heñói avano’ô ha avano’ôygua ojokupyty hikuái ñe’ête rupive.
Ava Guarani oheja iñe’ête rapykuere opaite henda rupive: Paraguay, Brasil, Bolivia, Argentina ha Uruguaýpe. Avañe’ê niko ha’ekuéra oipuru ojokupyty hagua ojoapytépe ha avei ohero hagua: arapypegua (kuarahy / mbyja), hembiapo (japepo / yvyrapâ / hu’y), tetâ (Paraguay / Uruguay / Guajana), yvyty (itamarâty / yvytyrusu), ysyry (akaray / pirapey / jatytay), ka’avo (ygary / tajy / kuri’y), mymba (chore / tajasu / kanindeju), ita (itaju / Itakuruvi) hamba’e.
'''2.1.2. Jeroviakatu rupive'''
Yvatemive ja’ékuri ága ae jaikuaaha Ava Guarani ha Guarani ñe’ête reko ypy, tembikuaaty rupive. Ja’e avei ava ndive heñoiha ñe’ête. Ja’ekuaa avei Ava Guarani omomba’eguasuetereiha jeroviakatu ha opa mba’e hekokatu ha hekomarâva oñeha’â hikuái ombohovái jeroviakatu rupive.
Águi jahechakuaáta mba’éichapa ñe’ête henoi’ypy Ava Guarani jeroviakatúpe. Upépe ndaha’éi ñe’ête heñóiva ava ndive. Guarani jeroviakatúpe -Cadogan omonguatiáva Ayvu rapytápe- ñe’ête, ha’ekuéra oheróva ayvu, ha’ehína Ñande Ru Papa Tenonde rembiapokatu peteîha. Ava mboyve Ñande Ru Papa Tenonde -upe hekokatuvéva- omoheñóiraka’e ñe’ête.
Ñande Ru Papa Tenonde omoheñói ayvu (ñe’ête) ijeheguivoi ha omohenda ipypevoi. Ñande Ru Papa Tenonde hekokatúramo ñe’ête (ayvu) -ha’evoi omoheñóiva’ekue- hekokatu avei ha’e hekokatuháicha. Ayvu (ñe’ête) omoheñói rire Ñande Ru Papa Tenonde omoheñói opaite mba’e arapy ha yvýpe.
Oâmyvyma, Ñande Ru oñembohete ha oñembo’ývo,
Oyvárapy mba’ekuaágui arandu ipype oîvagui,
Okuaararávyma heko katupyryhaguére,
Ayvu rapytarâ i oikuaa ojeupe omoheñói ñe’ê,
Oyvárapy mba’ekuaágui arandu ipype oîvagui,
Okuaararávyma heko katupyryhaguére
Ayvu rapyta oguerojera omoheñói ñe’ê
Ogueroyvára Ñande Ru ha ñe’ê ohaitypo ipypevoi
Yvy oiko’eÿre Yvy mboyve
Pytû yma mbytére Pytû’ypýrô
Mba’e jekuaa’eÿre Mba’ekuaaita mboyve
Ayvu rapytarâ i oguerojera omoheñói ñe’ê ha
Ogueroyvára Ñamandu Ru Ete Ñande Ru ohaitypo ñe’ê ipypevoi
'''2.2. PARAGUAY RETÂ ESPAÑA POGUÝPE'''
Paraguaýpe -kóva hína ñane retâ réra tee- oguahêkuri umi Español, Cristobal Colón riréma. Péicha, ary 1524, ohasa Paraguay rupi Alejo García, ha’evahína upe pytagua opyrû’ypyva’ekue ñane retâ. Hapykurimínte, ary 1527, Sebastián Gaboto oikundaha ysyry rupi Guarani retâ. Upéikatu, ary 1537, Juan de Ayolas ha Juan de Salazar oguahê hikuái Paraguaýpe ha omoheñói upe táva omboherava’ekue “Fuerte Nuestra Señora de la Asunción”.
Domingo Martínez de Irala ouva’ekue upe rire, oñemokuña ha heta oporomomemby, ambue España-ygua ojapohaguéicha. Hendive oúma avei pa’ikuéra, ohekombo’e ha ombohekovepyahujeývo ñande ypykuépe. Ha’ekuéra omopu’â heta táva pyahu itupâo reheve. Ary 1575, ou’ypýkuri umi pa’i Franciscano ha omoheñói Kapi’atâ, Jaguarón, Atyra, Altos, Ka’asapa, Juty hamba’e. Péicha avei, ary 1604, Hesuitakuéra ou’ypýkuri ha omoheñói San Ignacio Guasu, Santa María, Santa Rosa, Santiago, San Cosme ha Damián, Trinidad, Jesús, Belén ha Loreto umíva.
Ha’ekuéra oñeha’âmbaitékuri oikuaauka España ñe’ête, ijepokuaa ha ijeroviapykatu Hesukirito rehegua. Upe guive España ñe’ête ija ñepyrû Guarani retâme. Jepémo upéicha, ndojehecharamói ha sa’i ojepuru. Españaygua jeýnte umi oipurúva iñomongetápe.
Ohechakuaágui mba’eve ndikatumo’âiha ohupyty España ñe’ête rupive, oñepyrû hikuái oñemoarandu avañe’ême, jahechápa péicha omotenondeporâve hembiapoita. Ary 1610 guive, ha’ekuéra oñepyrûkuri onohê yvytu pepóre kuatiañe’ê (libro) Guarani ñe’êtekuaa ha Hesukirito rembiasaguigua, ha’ekueravoi ohaíva ha avei ombonguatiáva ñande ypykue i-kristiáno rekóva, oikóva ipoguýpe.
Pa’i José Serrano ohai “La diferencia entre lo temporal y lo eterno”. Pa’i Antonio Ruíz de Montoya katu omonguatia “El arte y vocabulario de la Lengua Guarani”. Ñande ypykue hérava Nicolás Japugua’ÿ ohai ary 1724 “Explicaciones del Catecismo en Lengua Guarani” ha “Sermones y ejemplos”, ary 1727.
Ohai hagua Guarani ha’ekuéra oipurúkuri España ñe’ête achegety (abecedario) ha upevakuére avei heta ñe’ê Guaranimegua -upe guive ha ága peve- ojehai ha oñemoñe’ê hekope’ÿ.
Pa’ikuéra rupive Guarani ñe’ête ojehai ñepyrû. Guarani ñe’ête ojepurúkuri upérô ogapýpe ha tupâópe: ñembo’e (misa), ñemoñe’êngatu (sermones) ha purahéipe (cantos). Avei, umi España-ygua oipurúkuri Guarani ñe’ête ohekombo’évo ñande ypykuépe ñoha’ânga (teatro) rupive.
Guarani ñe’ête naikangýi, imbareteve uvei, upevakuére mburuvichakuéra ojepy’apy hikuái. Oîvoíkuri peteî, Gobernador L. Rivera ohaiva’ekue Virrey Melo de Portugal-pe kóicha: “Ivaieterei mba’e ojuhúva ko’ápe. Guarani ñe’êténte ojepuru. Ypykuéra ndoikuaaséi mba’eve España ñe’êtégui; ha hi’ári avei, noikuaaseguasúi mba’eve ñandehegui ha ñanemboyke hikuái”.
Ko’águi ikatu avei ñamboja’o Ava Guarani ha Guarani ñe’ête rembiasa mokôime. Peteîvape jajuhúta ñande ypykue oîva España-ygua ha Hesuitakuéra poguýpe, ko’âvape ñamboherakuaa Guarani hekosâva, oikóva chuguikuéra koygua (oñembokógava térâ oñemitÿkuaáva). Oikóva peteî tendápe, Reducción Jesuítica-pe, tembiguáirô. Hesuitakuéra oheko’óva ojapo hagua chuguikuéra kristiáno. Ko’â ñande ypykue oikojepékuri péicha -Hesuita poguýpe- 164 ary. Hesuitakuéra oñemosê Paraguaýgui ary 1768.
Ambuévape katu ñamboherakuaa Guarani hekosâ’ÿva, ha’evahína ka’aguygua. Ho’a’ÿva’ekue España-ygua ha Hesuitakuéra poguýpe. Ko’âva oiko ka’aguýre. Upépe, ova ha ováva peteî tekohágui ambuévape tembi’u rekávo (oñembokoga’ÿva térâ oñemitÿkuaa’ÿva). Ko’âva ojepokuaa, oipurukatu, ogueroguata ha omyasâijeýva iñemoñare apytépe Ava Guarani reko tee.
Jepémo Paraguay retâ oîkuri upérô España poguýpe, kuña Guarani -oikóva kuimba’e España-guá ndive- ohekombo’e imembykuérape Guarani ñe’êtépe ha upevakuére avei mitâ péicha okakuaáva ndoikuaái ha noñe’êikuri España ñe’êtépe.
Oîháicha Guarani hekosâva ha Guarani hekosâ’ÿva, ja’ekuaa avei oîhague: 1)Guarani ñe’ête ojehe’a’ÿva España ñe’êre, oikuaa ha oipurukatúva ava ka’aguygua, ha 2)Guarani ñe’ête oheróva España rembikuaa ha Hesukirito jeroviakatu. Upéicha rupi, ko arapa’ûme, Guarani ñe’êtépe ijákuri España ñe’êmimi, oî’ÿ ha ojekuaa’ÿva avañe’ême, kóicha: kavaju, vaka, ovecha, kavara, kamisa, votô, kasô ha ambuéva. Ha avei oñemoheñóikuri Guaranimevoi ñe’ê pyahu ojehero hagua kristiáno rembikuaa, kóicha: Tupâ, tupâo, tupânói, tupâitû, angaipa, yvága, añaretâ, mongarai ha avare.
'''2.3. PARAGUAY ÑEMOSÂSÔ. FRANCIA HA LÓPEZ ARAPA’Û'''
Ohasávo ára, umi Paraguay ra’yteéva -Guarani ha España-ygua ñemoñare- ikane’ô hikuái pytagua jejahéigui ha upévare ono’ôñemíjepi ha peichahápe oguahê peteî ñe’ême omosâso hagua Paraguay España poguýgui ha upevarâ oipuru hikuái Guarani ñe’ête iñomongetápe. Fulgencio Yegros, Pedro Juan Caballero, José Gaspar Rodríguez de Francia, Vicente Ignacio Iturbe, Fernando de la Mora, Antonio Tomás Yegros, Juana María de Lara, Juan Francisco Recalde ha Mariano Antonio Molas oñe’ê hikuái Guaraníme, ha peichahápe ary 1811 –15 jasypo ko’ême- omosâso hikuái ñane retâ España poguýgui. Ñane retâ mosâsohára oipurúkuri upérô ñe’êñemi (santo y seña) Guaraníme.
Upéi, ary 1814 guive, José Gaspar Rodríguez de Francia oisâmbyhýkuri Paraguay retâ. Ha’e oñeha’âkuri omotenonde ñanemba’éva: mba’e’apo, yvy’a ha ñane ñe’ête avei. Francia voi oipuru Guarani ñe’ête iñomongetápe ha marandu myasâime. Avañe’ê ojepuru tapia opaite mba’épe: ogapýpe, mbo’ehaópe, tupâópe hamba’e. Peichahápe, Anastacio Rolón -ñe’êpapára Karaguataygua- oipyahâ Guaraníme momorâhéi (himno) ypykue.
Tetâ purahéi
Ñande jyva, ñande rekove Paraguaykuéra mayma ndapekyhyjévai
Ñane retâme jahepyme’êmby guarâ Peipotápiko tova jepete
Ndorohejáichene Okañy penderéra, pende terekua
Ijakatúapegua oñemomarâ térâ po sâ hendápe pemano
II VI
Jaguarete Paraguaygua ¡Mano, mano, mano!
Okororôva’erâ iñarô ha huguýpe Osununu mboka tuichavéva
Oimehaichagua motare’ÿmbára rehe Sapukái joapy tavaguasugua
Taiñaña, taihuguypy Ikyre’ÿ ha imarangatúva
III VII
Ñande ra’ykuérape ñame’êne Ahojakuéra oveve
Ijyvatevéva tetâ repy Poapykuéra ndovaváivape
Tembiguái ndaha’eichéne Mboka guasu onohê
Pu’aka ambue tetâ ojejapóvagui Mbota iñarôva ha oporojukáva
IV VIII
Tenonde opava’erâ Ha ñane retâ isâsómava
Ava ñemoñanga Paraguay Noñembohovái avave ndive
Jajepy’apy mboyve Iñemomba’e ombojehuka
Pytaguakuéra poguýpe Marangatu, poi, mboaje.
Puraheijoa
Toikove ñane sâso
Ñane retâ toryetérema
Tapia taisâso
Tapia taijoheipyre
Ary 1844, Carlos Antonio López ojupi Paraguay motenondehárarô. Heta mba’e porâ ojapókuri ñane retâ rayhupápe; jepémo upéicha, omboyke avañe’ê ha omotenonde España ñe’ête, ohechakuaágui ipytyvôharakuéra ndaikutupyryiha ñomongetápe. Upe mba’e omyatyrô hagua Carlos Antonio López omoheñóikuri heta mbo’ehao ha heseve España ñe’ête puru mitâ ñemoarandúpe. Péicha avei kuatiañe’ê upérô oñenohêva apytépe ndaiporiete Guaraníme ojehaíva. Oîmbaite castellano ha latín-pe. López omboherajoapy pyahu ñande ypykuépe. Kóicha, Roberto Romero (1921-1999) ikuatiañe’ême, imandu’a ko’âvare:
Arapu – Arámbulo Kavu – Cabral Puku – Largo
Aguara – Zorrilla Kurasy – Solís Pe – Pérez
Aguai – Aguayo Guaja – Ayala Satî – Saldívar
Koro – Coronel Mbory – Morel Chepi – Chena
Ary 1840 rupi heñói Juan Manuel Avalos (Aguai’y, Karapeguápe). Ha’e ohaíkuri “Che lucero aguai'y”.
'''2.4. ÑORAIRÔ GUASU ARGENTINA, BRASIL HA URUGUAY NDIVE'''
Argentina, Brasil ha Uruguay ojoaju hikuái ha ojeity Paraguay ári ñorairôme. Ñorairô Guasu ojepyso 1865 guive 1870 peve. Francisco Solano López -Carlos A. López ra’y-omotenondékuri upérô Paraguay guarinikuérape (soldado). Upérô Guarani ñe’ête oñemotenondejey, ha’égui ñe’ête oipuruvéva tetâygua ha upévare avei Francisco Solano López ha ipytyvôharakuéra oñemoñe’ê Guaraníme iguarinikuérape. Avei, oñembohetia’e hagua Paraguay ra’ývape, osêraka’e irundy kuatiahaipyre (periódico): “Kavichu’i”, “El Cacique Lambare”, “El Centinela” ha “La Estrella”, ojehaíva Guaraníme. Ipype ogueru hikuái purahéi, ñe’êpoty ha marandu opaichaguáva. Natalicio de María Talavera (1839-1867), ha’éva ñe’êpapára Guarani peteîha, oikuatiákuri Kavichu’ípe ko ñe’êpoty he’íva:
Ka’i, jagua ha mbopi
Mbohapy aña rymba Pedro Segundo el ka’i, Mbohapyve oñomoirû
Ko yvy ári ndaje oî Bartolo Mitre el jagua, Â rymba vai vai
Ojoguáva ha’ânga Venancio Flores mbopi Ha ojapomi el contrato
Ka’i, jagua ha mbopi La triple alianza-gua Oipyhývo el Paraguay
'''2.5. ÑORAIRÔ GUASU RIREGUA ARAPA’Û'''
Opaitévo Ñorairô Guasu, oñepyrûkuri Guarani ñe’êtépe guarâ ára vai. Umi pytagua ñandeaho’iva’ekue ohechakuaa hikuái Guarani ñe’ête omombareteha Paraguayguávape. Upévare omoñepyrû hikuái ambue ñorairô oñeha’âva’ekue omboyke ha ojuka Guarani ñe’êtépe. Bartolomé Mitre, Argentina-ygua mburuvicha, oñeha’âkuri opaite ára ha opaite hendáicha ojuka avañe’ême. Ha’e he’iva’ekuevoi Guarani ojehekýirô ñane retâgui, kóva ikatutaha oñemongu’i ha ipehêmimi oñembojoaju Argentina, Brasil ha Uruguaýre.
Mitre remiandu oku’e heta hendáicha. Upe tembiapo ky’a oñepyrûkuri umi ñane retâygua ndive, ohóva Argentina retâme oñemoarandúvo mbo’ehararâ. Oñemoinge iñakâme Guarani ñe’ête hekomarâha. Upérô oje’e ñepyrû ¡Guarángo! Guarani ñe’êhárape. Avei ojepurujepe ambue mongyhyjerâ: jeja’o, tovapete ha jurupete. Péicha avei, Guaraníme oñe’êva oñesûva’erâ mbo’ehao korapýpe: juky, itaku’i térâ avati tupi ku’i áiri. Ary 1870, Cirilo A. Rivarola oisâmbyhýva ñane retâ Carlos Loizaga ha José Díaz de Bedoya ndive; onohê peteî kuatiapyre (resolución) ombotovéva Guarani ñe’ête puru mbo’ehaópe.
Heta mba’e vai ohasa upérô -ndahi’aréi peve- Guarani ñe’ête ha upevakuére ja’ekuaa avei ko’ágaite peve ndaiporiha yvy ape ári ñe’ête avañe’êicha hembiasa asyetéva.
Jepémo noñeñe’êveiva’erâ Guaraníme, ñane retâygua oîhaguéicha ndaipy’amirîri ha akóinte oipurukatu avañe’ê iñomongetápe. Aipórô, jeja’o, jurupete, ñesû mbo’ehao korapýpe hamba’e nomokangýi ñane retâyguápe ha upevére oipurupuruve iñe’ê tee. Upérôguare Guarani rayhuhára apytépe oîkuri Moisés Santiago Bertoni (Lottigna-Suiza, 1857-1929), heta kuatiañe’ê ohaiva’ekue omomorâvo Guarani reko. Hembiapokatu apytépe oî “La civilización Guarani”. Péicha avei, heta ñe’êpapára katupyry omyasâi hemiandu yvytu pepóre, umíva apytépe jajuhukuaa: Narciso R. Colmán (Yvytîmi, 1880-1954), ohaiva’ekue “Ñande ypykuéra”; Francisco Martín Barrios (San Juan Bautista, 1893-1939) omoñepyrûva’ekue ñoha’ânga Guaraníme ha avei ohaiva’ekue ñe’êpoty “Che kuâirû resa”; ha ipahápe, ñanemandu’ava’erâ avei Manuel Ortiz Guerrero (Villarrica 1893-1933) ha Félix Fernández (Itaygua 1897-1981) rehe, hetaite ñe’êpoty porâ ohaiva’ekue. Ja’eva’erâ avei ary 1920 oñemoheñoihague Academia Guarani. Upéicha avei, ary 1922, Félix Trujillo omoheñói kuatiarandu (revista) Okára potykuemi, omyasâiva ñe’êpoty, purahéi ha opaite Paraguay mba’eteéva.
'''2.6. CHÁKO ÑORAIRÔ'''
Ary 1932 guive, 1935 peve, ñane retâ oikékuri ñorairôme Bolivia retâ ndive. Upérô, jepiveguáicha, Guarani ñe’ête oñemohendajeýma tenondetépe. Añetehápe, avañe’ê ha’ékuri Paraguay mboka hyapuhatâvéva. Tuvichavete José Félix Estigarribia ohechakuaágui upe mba’e onohêraka’e kuatiapyre 51, he’íva Paraguay ñorairôharakuéra oipurutaha Guarani ñe’ête oikuaauka hagua opaichagua marandu, ojoapytépe.
Boligua-ygua oipyhýjepi marandu ha ndikatúi ombojerekatu castellano-pe ha jepémo ombojerekatu mba’eve nahesakâi chupekuéra. Techapyrârô ñahesa’ÿijokuaa kóva: “Heta ojeroky rire lo mitâ péina oho peteîteîma hikuái. Che ra’ykuéra péina oitypeijoáma óga renonde”. Ñambojerávo jajuhúta he’iseha: “Tuicha ñorairô rire, Bolivia-ygua ojeity hapykue gotyo”. Ambue marandu katu he’i: “Che syva guasu, che sombrero’i ha hakuhína kuarahy”. Ñambojerávo jajuhúta he’iseha: “Ñorairô renda tuicha ojepyso. Paraguay ñorairôhára ndahetái. Bolivia-ygua hatângue ombokapu ore ári”.
Ja’ekuaa avei Cháko ñorairôme oñemoheñoihague heta ñe’ê pyahu. Opaite mba’e oñembohéra Guaraníme, péicha: mba’yruvevépe (avión) ojeherókuri guyrapepo’atâ; mba’yrumýi (vehículo) katu oñembohéra muamua; mbokapohýipe (ametralladora pesada) oje’e kururu guasu. Avei Guaraníme ojehero mburuvichakuérape. Techapyrârô: Akâ guasu (José F. Estigarribia) ha Leô karê (Cnel. Rafael Franco).
Paraguay ñorairôhára oñembohetia’e omoñe’êvo Okára potykuemi ha ohendúvo Emiliano R. Fernández rembiapokue. Emiliano niko ñe’êpapára ruvicha ñane retâme. Heñóikuri Yvysunu, Guarambarépe (8 jasypoapy 1894). Itúva herava'ekue Silvestre Fernández ha isýkatu Bernarda Rivarola. Oñorairô ñane retâ rayhupápe Chako ñorairôme. Omanókuri Paraguaýpe (15 jasyporundy 1949).
Ohai: "Ahakuetévo", "Despierta mi Angelina", "En tu ventana", "Guavira poty", "La cautiva", "La útlima letra", "Nde juru mbyte", "Oda pasional", "Primavera", "Pyhare amangýpe", "Retén-pe pyhare", "Rojas Silva rekávo", "Siete notas musicales", "13 Tujutî" ha heta ambue ñe'êpoty.
'''2.7. AVAÑE’Ê REMBIASA AGAGUA'''
Opa rire Cháko ñorairô, Guarani ñe’ête rembiasa iñambue ñepyrû, hetavehaguére upérô tapicha arandupyréva ohecharamo ha ohayhu añetéva avañe’ê. Águive jajuhukuaáta ambue ñe’êporâhaipyrehára (literato) omyasâiva ñane ñe’ête ñe’êpoty (poesía), mombe’ukuaa (cuento), tembiasagua’u (novela) ha ñoha’ânga (teatro) rupive. Péicha: Gumersindo Ayala Aquino (Villarrica, 1910-1972), Carlos Miguel Jiménez (Pilar, 1914-1970), Julio Correa (Paraguay, 1890-1953), Teodoro S. Mongelos (Ypakarai, 1914-1966), Darío Gómez Serrato (Paraguay, 1900-1985), Juan Maidana (Karaguatay, 1917-1982), Epifanio Méndez (San Pedro del Parana, 1917-1985), José D. Portillo (Unión, 1924-1984), José A. Acuña (Aregua, 1911-1979), Mauricio Cardozo Ocampo (Yvyku’i, 1907-1982) ha Ida Talavera de Fracchia (Paraguay, 1912-1993) umi ojekuaavéva apytépe.
Ary 1950, oñemoheñóikuri Asociación de Escritores Guaranies (ADEG), ombyatýva Guarani ñe’êpaparakuérape.
Ko’agaite peve ohaíva apytépe jajuhukuaa: Mariano Celso Pedroso (Paraguay, 1908), Pedro Encina Ramos (Villarrica, 1924), Rubén Céspedes-Tatajyva (Kapiata, 1926), Mario R. Alvarez (San Estanislao, 1954), Feliciano Acosta (Concepción, 1943), Ramón Silva (Paraguay, 1954), Rudi Torga (San Lorenzo, 1938), Carlos Martínez Gamba (Villarrica, 1939), Lino Trinidad (Pedro Juan Caballero, 1934), Tadeo Zarratea (Juty, 1949), Carlos Cleto Cañete (Itakuruvi de la Cordillera, 1943), Modesto Escobar (Villarrica, 1940), Zenón Bogado (Guaira, 1954), Graciela Martínez (San Lázaro, 1943), Susy Delgado (San Lorenzo, 1949), Pedro Escurra Franco (Paraguay, 1949), Wilfrido Acosta (Emboscada, 1953), Rubén Rolandi (Kykyo, 1955), Pablino Gómez (Arroyos y Esteros, 1960), David A. Galeano Olivera (Paraguay, 1961). Oî avei: Miguelángel Meza, Sabino Giménez ha Félix de Guarania.
Iporâ ñanemandu’a avei tembikuaarekahárare. Ko’âva apytépe: León Cadogan (1899-1973), ohaiva’ekue ary 1959 hembiapokatu “Ayvu Rapyta”. Ambuéva katu Dionisio González Torres (Paraguay, 1911-2001) ohaiva’ekue, heta kuatiañe’ê apytépe, “Cultura Guarani” (1991).
Ko’a guive, ñanemandu’áta Reinaldo Julián Decoud Larrosa rehe (Paraguay, 1911-1972). Mbo’ehára katupyry, heta mba’e ojapova’ekue Guarani ñe’êtére. Ha’e omoheñóikuri Guarani ñe’êtekuaa (ñe’êpukuaa, ñe’êysajakuaa ha ñe’êjoajukatu) jaipurúva avañe’ê ñembo’épe. Avei, ohaíkuri Guaraníme “Jopare pyahu” (nuevo testamento) ha “Ñane retâ purahéi guasu” (himno nacional). Ja’ekuaa hese ae ary 1944 guive Guarani oñembo’ehague “Escuela Superior de Humanidades” ko’ága hérava Facultad de Filosofía Universidad Nacional de Asunción-pe. Ary 1956 guive Colegio Nacional de la Capital-pe, ombo’eñepyrûkuri avañe’ê mitârusúpe. Ary 1961, omoheñôi ha oisâmbyhy’ypy Instituto de Lingüística Guarani del Paraguay, ko’ága ogueraháva héra. Decoud rembiapokue rupive, ary 1967, ojejerurékuri Tetâygua Amandaje Guasúpe (Convención Nacional Constituyente), upérô ijatýva, Guarani ñe’êtégui oiko hagua -Léi Guasu rupive (Constitución Nacional)- Paraguay ñe’ête. Upe mba’ejerure rupive Léi Guasu 1967 guarépe, oñemopyendákuri Art. 5º, he’iva’ekue: “Español ha Guarani ha’eha Paraguay ñe’ête, ága tetâ ñemotenondépe ojepuruvéta Español”, ha avei Art. 92, he’ivakue: “Paraguay retâ oñangarekova’erâ Guarani ñe’êtére ha oñeha’âmbaiteva’erâ omoinge tekombo’épe, omotenonde ha ombohekokatuve”. Ary 1972, Decoud rembiapokue rupive, oñemoheñói Guarani ñe’ête mbo’esyry mbo’ekuaahararâ (licenciatura en Lengua Guarani), Instituto Superior de Lenguas, Universidad Nacional de Asunción-pe. Upe arýpe, oñemoheñói avei Secretaría de Lengua y Cultura Guarani Ministerio de Educación-pe. Avei oñemoheñói ambue Academia Paraguaya del Idioma Guarani.
Upéicha avei, ary 1975, Ministerio de Educación omoinge Guarani ñe’ête mbo’ehararâ mbo’esyrýpe (formación docente). Upéi ary 1977, iñapysê kuatiarandu (revista) Ñemitÿ, Feliciano Acosta omotenondéva Tadeo Zarratea ha Natalia de Canese ndive. Ary 1978 katu Colegio Nacional de la Capital-pe, oñemoheñóikuri Academia de Lengua y Cultura Guarani.
Ary 1985, oñemoheñóikuri ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI ha’éva ko’ága Guarani rayhuhára no’ô ruvicha ñane retâme. Ipype oî mbo’ekuaahára, mbo’ehára, temimbo’e ha avañe’ê rayhuhára omba’apóva Guarani itenonde ha ojehayhuve hagua ñane retâme. Upépe oñembo’e avañe’ê mbo’ehararâ, ojejapo opaichagua tembikuaareka ha oñenohê kuatiañe’ê opaite mba’eguigua (ñe’êtekuaa, mbo’ekuaakatu, ñe’êporâhaipyre, ñe’êkôi umíva rehegua). ATENEOygua omba’apo 100 táva Paraguay retâ tuichakue javeve.
Ary 1987, avañe’ê oñemoinge mitârusu mbo’ehaópe (nivel medio) ñane retâ tuichakue javeve. Ary 1992, Guarani ñe’êtégui hasypeve oiko ñane retâ ñe’ête España ñe’ê ykére, peteîcha. Léi Guasúpe -oñemboajeva’ekue 1992- Art. 140º he’i: “Paraguay ha’e tetâ hembikuaa arandu hetáva ha iñe’ê mokôiva. Estado ñe’ê tee ha’e Castellano ha Guarani. Leipe he’iva’erâ mba’éichapa ojepurúta mokôivéva. Mayma ypykue ñemoñare ñe’ê ha opaite imbovyvéva ñe’ê, ha’e tetâ rembikuaa arandu avei”. Upéicha avei, Art. 77º he’i: “Mbo’ehaokuérape iñepyrûrâ mitâme oñembo’eva’erâ hogaygua ñe’ê teépe. Upéicha avei oñemoaranduva’erâ chupekuéra mokôive Paraguay ñe’ême. Umi tapicha, tetâygua aty mbovyvéva, noñe’êiva Guaraníme, oiporavokuaa Paraguay ñe’ê peteîha oñembo’euka hagua”.
Ary 1992 avei oikókuri tetâygua papakatu (censo nacional), ha upekuévo -heta mba’e apytépe- ojehuhu ñane retâme oîha: 50% iñe’êkôiva (Guarani ha castellano), 37% oñe’êva Guarani año, 7% oñe’êva castellano ñe’ête año ha 6% katu oñe’êva imbovyvéva ñe’êtépe (ypykue ñemoñare ha pytaguáva). Avei ary 1992 Tetâygua Amandaje (Congreso Nacional) omboaje kuatiapyre (ley) he’iva España ha Guarani ñe’ête oñembo’eva’erâha mitâmbo’ehao (escuela), mitârusumbo’ehao (colegio) ha aranduópe (universidad).
Ary 1994 oñepyrûkuri Tekombo’e Myatyrô (reforma educativa) ha heseve Guarani ha España ñe’ête ñembo’e, he’iháicha Art. 77, Léi Guasupegua. Avei upe arýpe oñemoheñói Comisión Nacional de Bilingüismo. Ary 1995, Guarani ñe’ête ijákuri Mercosur ñe’ête apytépe castellano ha portugués ndive. Ary 1996 guive Guarani ñe’ête oguereko ñepyrû hogue tee Internet-pe. Peteîva, umi oñemohendaramóva apytépe, ha’ehína oñemohérava kóicha: www.ateneoguarani.edu.py.
Ipahápe ja’ekuaa Guarani ko’ága oñembo’eha heta tetâ rupi: Argentina, Brasil, Bolivia, Estados Unidos, Francia, Países Bajos, Austria ha Alemania-pe, techapyrârô.
Heta ára Guarani ñe’ête ohasa’asy rire, péina ko’ága oñembohekovepyahujey ha ohokatúma heseve tenonderâ gotyo. Ojehecharamo ñane retâme ha yvy ape ári.
'''3. GUARANI ÑE’ÊTE ÑEMOHENDA'''
Opaite ñe’ête oîva yvy ape ári niko oñemohendakuaa ñe’êkuaaty (lingüística) rupive ha upevarâ tekotevê ñanemandu’a Augusto Schleicher (1821-1867) rembiapokuére. Jaikuaaháicha, ha’e oheja avei hapykuere ñe’êkuaaty rembiasápe.
Schleicher he’íkuri ñe’ête ikatuha oñemohenda mbohapýpe, kóicha:
3.1) Ñe’ênguéra iñe’êpehêteîva (lenguas aislantes o monosilábicas), ko’âva apytépe oî chino, iñe’êpehêteîteîva (Fu – Man – Chu).
3.2) Ñe’ênguéra iñe’êjoapykuaáva (lenguas aglutinantes), turco ñe’êicha, ombojoajúva ñe’êpehêtai (afijo) ñe’êrapóre (raíz). Iporâ ja’e Guarani oñemohendaha avei ko’âva apytépe (n-a-mbo-guata-se-i-eté-pa-kuri).
3.3) Ñe’ênguéra iñe’êrapoambuéva (lenguas de flexión), umi ñe’ête indoeuropeo-icha. Ko’âvape, ñe’ê iñambue iñe’êrapópemavoi Castellano-pe ojehuháicha (camin/o, as, a, amos, áis, an).
Aipórô Guarani ñe’ête ija umi iñe’êjoapykuaáva apytépe, ha upépe ojoavýma España ñe’êgui oñemohendáva umi iñe’êrapoambuéva apytépe. Ko mba’e iporâ ñamyesakâ oîgui heta tapicha -yma ha ko’ága- oñeha’âva ohesa’ÿijo avañe’ê Castellano oñehesa’ÿijoháicha, ha ivaivéva -oikuaaporâ’ÿre- oipuruséva Guarani ñe’êre Castellano ñe’êtekuaa.
Ñe’êjoapykuaa (aglutinación) niko ojehu mokôi térâ hetave ñe’ê ÿrô ñe’êpehêtai -ñepyrûrâme ojoavýva he’isévape- ojoaju jave omoheñói hagua peteî ñe’ê pyahu, he’ise pyahúva avei.
Guarani ñe’êtépe ñe’êjoapykuaa oñemohendajey mokôime:
'''a) Ñe’êjoapyete (Composición), ha
â) Ñe’êpehêpurukuaa (Polisíntesis)'''
'''a) Ñe’êjoapyete'''
Kóvape umi ojoajúva ñe’êmanteva’erâ (palabra), taha’eha’éva. Techapyrâ:
Tero + tero: pirapire (pira + pire)
Tero + teroja moteîva papýva: jasykôi (jasy + mo-kôi)
Tero + teroja tekome’êva: ka’aguasu (ka’a + guasu)
Tero + ñe’êteja: ta’ângambyry (ta’ânga + mo-mbyry)
Tero + ñe’êtéva: apykahai (apyka + hai)
Teroja tekome’êva + teroja tekome’êva: hovyû (hovy + h-û)
Oî avei ñe’ê ojoajuhápe mbohapy téra hetave he’iséva, peteî ñe’ê añorâ. Techapyrâ:
Tero + tero + tero: tupâmba’ejára (tupâ + mba’e + jára)
Tero + 2 teroja tekome’êva: mba’everaguasu (mba’e+vera+guasu)
Tero + tero + ñe’êtéva + tero: ñe’êpehêpurukuaa (ñe’ê+pehê+puru+kuaa)
'''â) Ñe’êpehêpurukuaa'''
Kóvape katu umi ojoajúva ñe’ê ha ñe’êpehêtai. Iporâ ja’e Guaraníme jaguerekoha hetaiterei ñe’êpehêtai opaichaguáva (ára, ysaja, kokatu, ñe’êteko ha ambuéva). Techapyrâ:
Noporombogueroguataseietereirasápakurihikóni
N : ñe’êpehêtai: ysaja (forma)
O : ñe’êpehêtai: avaite ha papyguigua (número y persona)
Poro : ñe’êpehêtai: ñe’ê’apoha (voz)
Mbo : ñe’êpehêtai: ñe’ê’apoha (voz)
Guero : ñe’êpehêtai: ñe’ê’apoha (voz)
Guata : ñe’ê ñe’êtéva (verbo)
Se : ñe’êpehêtai: ñe’êteko (modo)
I : ñe’êpehêtai: ysaja (forma)
Etereirasa: ñe’êpehêtai: kokatu (grado)
Pa : ñe’êpehêtai: ysaja (forma)
Kuri : ñe’êpehêtai: ára (tiempo), ha
Hikóni : ñe’êpehêtai: ára (tiempo).
'''4. GUARANI ÑE’ÊKUAATY'''
4.1. Hai’ypyhára ha ñe’êtekuaahára (primeros escritores y gramáticos),
4.2. Mbo’ehára ha aranduka ñe’êtekuaaguigua (profesores y autores de textos )
'''4.1. Hai’ypyhára ha ñe’êtekuaahára'''
Avañe’ê ojehai ñepyrû pa’i Franciscano ha Hesuitakuéra oguahê rire Paraguay retâme. Ha’ekuéra oikotevêkuri Guarani ñe’êtére ombohasa hagua Hesukirito jeroviakatu ñande ypykuérape. Upevarâ ha’ekuéra oipurúkuri España ñe’ête tai (letra) ha heta apañuâime (problema) ojejuhúkuri ndikatúigui ohai heta taipu (fonema) avañe’êgua. Techapyrârô, España ñe’ême ndaipóri pu’ae jurugua: /y/, pu’ae tîgua: / â / ê / î / ô / û / ÿ/ ha puso / ’ /.
Jepémo upéicha, ary 1591, Fray Luis de Bolaños, franciscano, ohaíkuri kuatiañe’ê peteîha Guaraníme, ñane retâme. Hembiapokue héra “Catecismo en Guarani”. Upégui, Pa’i Antonio Ruíz de Montoya, hesuíta, ohaíkuri Guarani ñe’êryru ha ñe’êtekuaa peteîha, ñane retâme. Upe hembiapokue ypykue héra “Tesoro de la Lengua Guarani”, ohaíva’ekue ary 1639. Upéi, ary 1640, onohêkuri “Arte y vocabulario de la Lengua Guarani”. Ipype Ruíz de Montoya ohesa’ÿijoma Guarani ñe’êpukuaa (fonología), ñe’êysajakua (morfología) ha ñe’êjoajukatu (sintaxis). Avei 1640 ohaíkuri “Catecismo de la Lengua Guarani”.
Upéi, ary 1705, Pa’i Joseph Serrano, hesuíta, ombohasákuri Guaraníme “De la diferencia entre lo Temporal y lo Eterno”. Ary 1721 katu Pa’i Paulo Restivo, hesuíta, ohaíkuri latín ha avañe’ême “Manuale ad usum Patrum Societatis Jesu”. Ary 1724, Nicolás Japugua’ÿ, ñande ypykue i-kristiáno rekova, ohaíkuri “Explicación del catecismo en Lengua Guarani”. Upe ary upévape Pa’i Antonio Ruíz de Montoya ha Pa’i Paulo Restivo ohaíkuri “Arte de la Lengua Guarani”, oñehesa’ÿijojeyhápe Guarani ñe’êtekuaa. Ary 1727, Nicolás Japugua’ÿ ohaíkuri ambue hembiapo hérava “Sermones y Exemplos en Lengua Guarani”.
Upe rire, ary 1867, Paso Pukúpe -Ñorairô Guasu aja- oñemboajékuri Guarani ñe’ête haikatu, ojepuru’akue “Kavichu’i”, “El centinela”, “Cacique Lambaré” ha “La Estrella” jehaípe. Tapicha omoañeteva’ekue haikatu ha’ékuri: Luis Caminos, Carlos Riveros, Andrés Maciel ha Juan Crisóstomo Centurión.
Ary 1920 guive -Moisés Santiago Bertoni ñemotenonde rupive- omba’apókuri Academia Guarani. Upépe ono’ô: Manuel Domínguez, Ignacio A. Pane, Eloy Fariña Núñez, Guillermo Tell Bertoni, Tomás Ozuna ha Narciso R. Colmán. Academia omoambuejepékuri héra. Péicha “Academia Guarani” rire oñembohérakuri “Academia de Lengua e Instituto de Cultura Ibero-Guarani”; upéi “Academia de la Cultura Guarani”, ha ipahápe, ága peve, “Academia de la Lengua y Cultura Guarani”.
Moisés Santiago Bertoni heta ohesa’ÿijojepékuri ñane avañe’ê. Hembiapoita apytépe oî peteî hérava “Influencia de la Lengua Guarani en Sudamérica y Antillas” (1916), omyesakâháme avañe’ê jehai ha ñe’êpykuaa (semántica). Avei ohaíkuri “La lengua Guarani como documento histórico” (1920), “La civilización Guarani” (1922) ha “Ortografía Guarani” (1927).
Juan Franciso Recalde omoheñóikuri, ary 1923, ambue Guarani rayhuhára ndive avano’ô hérava Cultura Guarani. Avei, Recalde ohaíkuri “Nuevo método de ortografía Guarani”, ary 1924. Ipype ohesa’ÿijókuri: pu’ae tîgua, pu’ae ahy’ogua, pu’ae ahy’otîgua, achegety, pundiekuéra, papapy ha ñe’êtéva. Ary 1926, Guillermo Tell Bertoni ohaíkuri “Fonología, prosodia y ortografía de la Lengua Guarani”. Ipype ohesa’ÿijókuri avañe’ê purângatu, ñe’êpukuaa, ysaja mbotove ha España ñe’ê oikéva Guaraníme. Avei ohaíkuri “Diccionario Guajaki – Castellano” (1939) ha “Análisis glotológico de la Lengua Guarani” (1941).
Ary 1935, Antonio Ortiz Mayans ohaíkuri “Diccionario Castellano-Guarani”. Ha’e onohêkuri avei “Breve diccionario Guarani-Castellano, Castellano-Guarani” (1941). Hembiapo pyahuve héra “Lecciones de Guarani. Ore ñe’êgui otyky hiérete” (1984).
Ary 1939, avano’ô hérava Cultura Guarani omyasâikuri Guarani ñe’ête achegety oipurútava ojoapytépe ha ombohérava “Ortografía de la Lengua Guarani adoptada por Cultura Guarani del Ateneo Paraguayo”. Upe achegety apópe omba’apókuri ko’â tapicha: Manuel Riquelme, Emiliano Gómez, Adolfo Avalos, Feliciano Morales, José del Pilar Avalos, César Samaniego, Narciso R. Colmán, Juan C. Díaz ha Félix Fernández.
Ary 1944, osêkuri yvytu pepóre Cipriano Codas rembiapokua hérava “Elementos de ortografía razonada de la Lengua Guarani”. Avei, ary 1944, Pa’i Antonio Guasch ohaíkuri “El idioma Guarani. Gramática”, ha’evahína Guarani ñe’êtekuaa mokôiha, upéi ha’evoi omohypy’ûvéva ha omboherapyahujeýva “El idioma Guarani. Gramática y antología de prosa y verso”. Upe hembiapópe Guasch ohesa’ÿijo avañe’ê ñe’êtekuaa (ñe’êpukuaa, ñe’êysajakuaa ha ñe’êjoajukatu). Ary 1948, Guasch ohaíkuri avei “Diccionario Guarani-Castellano / Castellano-Guarani” hetaitéma ojepurúva ha upehaguére heta jey oñenohêjeýva. Ipahápe, ary 1955, Guasch ohaíkuri “Catecismo de la Doctrina Cristiana”.
Avei 1944 guive Reinaldo Julián Decoud Larrosa ombo’eñepyrûkuri Guarani ñe’êtekuaa ha’e oipyahâva ha omoherakuâ hatâvéva omoheñóivo, ary 1961, Instituto de Lingüística Guarani del Paraguay, ha’e oisâmbyhy’ypyva’ekue. Decoud Larrosa rembiapokue upe hekoverosâvéva ha ága meve ojepurúva Guarani ñe’ête ñembo’épe.
Ary 1946, Eduardo Saguier ohaíkuri “El idioma Guarani – Método práctico” ohesa’ÿijohápe: achegety, pu’ae, pundie, muanduhe, tero, teroja, terarângue, ñe’êtéva ha papapy. Upéi, ary 1951, onohêkuri “Martín Fierro en Guarani”. Ary 1950, Anselmo Jover Peralta ohaíkuri “El Guarani en la Geografía de América”, ha Tomás Osuna ndive onohêkuri “Diccionario Guarani-Español y Español-Guarani”.
Upe árype (1950), oikókuri Montevideo, Uruguaý-pe, amandaje guasu oñemboherava’ekue Primer Congreso Internacional Guarani-Tupi. Ñane retâ rérape ohókuri upépe: Guillermo Tell Bertoni, Reinaldo Julián Decoud Larrosa, Antonio Guasch, Herib Campos Cervera, Rogelio Escobar Gómez, Antonio Ortíz Mayans ha Oscar Ferreiro. Upépe oñemboajékuri peteî achegety avañe’ême guarâ. Upéi, ary 1956, oikókuri Paraguaýpe, ñane retâme, ambue amandaje oñemboherava’ekue Segundo Congreso Internacional Guarani-Tupi.
Ary 1961, Gaspar N. Cabrera ohaíkuri “Guaranÿrô I. Fundamento de la enseñanza y fonología del Idioma Guarani”. Upéi, ohaíkuri “Carácter peculiar de la cultura Guarani” (1965), “Guarañÿrô II. Escritura y numeración del idioma Guarani” (1969) ha “Significado de la palabra Guairâ” (1972).
Ary 1981, Basílides Brítez Fariña ohaíkuri “Curso de idioma Guarani. Sistema grafía tradicional”, ohesa’ÿijóhape ha’e oikûmbyháicha avañe’ê ñe’etekuaa (ñe’êpukuaa, ñe’êysajakuaa ha ñe’êjoajukatu). Upéi, ary 1983, Natalia Krivoshein de Canese onohêkuri “Gramática de la Lengua Guarani” ombopyahujeýva upe rire (2001) Feliciano Acosta ndive. Iporâ ñanemandu’a avei, ary 1990, Natalia de Canese ha Feliciano Acosta onohêhague “Ñe’êryru. Diccionario Guarani-Español”. Ha’ekuéra omoinge kóva ryepýpe heta ñe’ê pyahu mitâ oipurúva mbo’ehaópe.
Ary 1992, Félix de Guarania onohêkuri hembiapokue hérava “Curso práctico de Idioma Guarani”. Uperire, ary 1998, ohaíkuri “Gran diccionario katygára. Guarani – castellano / castellano – Guarani”. Ha upe mboyve onohêjepékuri ambue ñe’êryru hérava “Diccionario Ñe’ê Aty Mirî. Guarani – Español / Español – Guarani”.
Ary 1993, José Valentín Ayala oikuatiákuri hembiapo hérava “Gramática Guarani”, upéi ombopyahujeýva ha ombohérava “Nueva Gramática Guarani” (2000).
Ary 1996, Miguel Verón ha Angel Arce onohêkuri ñe’êryru hérava “Diccionario usual de la Lengua Guarani. Ilustrado color. Guarani-Castellano / Castellano Guarani”. Ary 1997, Celso Avalos Ocampos onohêkuri hembiapokue hérava “Diccionario etimológico Guarani – Castellano. Guarani ñe’êngatu”.
Lino Trinidad Sanabria ohaíkuri “Polisíntesis Guarani. Contribución para el conocimiento tipológico de esta lengua amerindia”, ary 1998, ha ipype ohesa’ÿijo Guarani ñe’ête ñemohenda. Ko tembiapópe ohechauka avañe’ê ñe’êpehêpurukuaa. Upéi, ko’ága, ary 2002, onohê hembiapo tuichavéva, hérava “Avañe’ê. Gran diccionario Guarani”.
Ary 1999, David A. Galeano Olivera ohaíkuri “Diferencias gramaticales entre el Guarani y el castellano: estudio contrastivo y su incidencia en la educación” ohechaukahápe –ñe’êtekuaa ñembojáva rupive- moôpa ojoavy hikuái Guarani ha castellano.
Upe árype (1999) avei Feliciano Acosta onohêkuri hembiapo hérava “Guarani ñe’êpyahu, juehegua ha juehegua’ÿ”. Avei, ary 1999, Ida Genes ohaíkuri ñe’ênguryru hérava “Ñe’êroky. Ñe’êryru Guarani”.
Ary 2000, Domingo Adolfo Aguilera oikuatiákuri hembiapokue hérava “Diccionario koygua. Sinónimos informales en Guarani”. Upe tembiapópe ha’e ohechauka mba’éichapa heta ñe’ê ha ñe’êjoaju jaipuru Guaraníme ñe’ê jueheguarô.
Ary 2002, Ramón Silva onohê hembiapokatu hérava “Primer diccionario neológico Guarani”, omohysyihápe heta ñe’ê pyahu ojepurúva avañe’ê ñembo’épe ha ambue henda rupi.
Apeve Guarani hai’ypyhára ha ñe’êtekuaahára rysýi, jepémo ha’ekuéra oñanduka hikuái hemiandu ha hembikuaa España ñe’êtépe térâ ombojoparahápe Guarani ha España ñe’ête.
'''2.2. Mbo’ehára ha aranduka ñe’êtekuaaguigua'''
Heta mbo’ehára katupyry oikuaauka -ñane retâ ha ambue tetâ rupive- Guarani ñe’êtekuaa, ohaíva hikuái tekombo’erâ. Umíva hína aranduka (texto) apohára. Ñanemandu’akuaa -heta apytépe- ko’âva rehe:
-Almidio Aquino ohaíva aranduka mbo’ehararâme guarâ.
-Pedro Moliniers (Guarani peteîha, mokôiha, mbohapyha).
-Modesto Romero Cueto (Guarani ñe’êpukuaa ha ambuéva).
-Tadeo Zarratea ha Feliciano Acosta (Avañe’ê).
-Feliciano Acosta (Muâ muâ, tuguaijetapa, surukua ha ambuéva).
-Feliciano Acosta ha María Martínez de Campos (Tembiaporâ).
-María M. de Campos (Mainumbyveve, ñakurutû tutu ha ambuéva).
-Ida Genes (Guarani purukuaa rekávo).
-María E. Mansfeld de Agüero ha Ida Genes (Ayvu 9º).
-Julia Segovia de Borba (Guarani peteîha, mokôiha, mbohapyha).
-Mirian Correa de Báez (Lengua Guarani 1, 2, 3).
-Obdulia Ruíz Díaz de Benítez (Guarani poty ha ambuéva).
-Pedro Escurra Franco (Ñu vera, chiriguelo ha ambuéva).
-Miguel Verón, Perla Alvarez ha Judith Rodríguez (Manual práctico de la Lengua y Gramática Guarani).
-María Velázquez de González (Yvapovô, arandurâ ha ambuéva).
-Gladys de Siadous (Metodo de enseñanza visual del idioma Guarani)
-Lucila Leiva Segovia (Ñe’êporâhaipyre Guarani ñe’ê).
-Mirian B. Osorio de Méndez (Ñe’êtekuaa rehegua peteîha).
-María Santacruz de Zayas ha Nancy Benítez (Tapiti).
-Julián Vera Villamayor (Mandyju poapyha).
Ja’ekuaa avei Ministerio de Educación, 1994 guive, aranduka ñe’êkôime, mitâ ha mitârusu oipuruva’erâ iñemoarandúpe. Avei, iporâ ñanemandu’a mayma mbo’erâ (asignatura) oñembo’eva’erâha mokôive ñe’ême.
Ipahápe, tekotevê ñamomba’eguasu Ida Genes, María Elvira Martínez de Campos ha María Eva Mansfeld de Agüero rembiapokue, Ministerio de Educación ryepy guive omyasâiva Guarani ñe’ête Tekombo’e Myatyrôme (reforma educativa). Jepémo upéi mbohapyve rendaguépe oñemohenda mbo’ehára hekokatu’ÿva oñeha’âva’ekue oityjey yvýre tembiapo guasuete avañe’ê rayhupápe ojejapóva.
'''5. ÑE’ÊTEKUAA'''
Ñe’êtekuaa niko tembikuaaty (ciencia) ñanerekombo’éva ñañe’ê, ñahendu, ñamoñe’ê ha jahaikatu hagua peteî ñe’ête. Guarani, mayma ñe’êtéicha, oguereko avei iñe’êtekuaa.
Ñe’ëtêkuaa oñemboja’ojey irundy vorépe:
5.1. Purângatu,
5.2. Haikatu (Kuatiakatu),
5.3. Ñe’êysajakuaa, ha
5.4. Ñe’êjoajukatu.
'''5.1. Purângatu:''' Ha’e ñe’êtekuaa vore ñanerekombo’éva mba’éichapa ñambohyapuva’erâ hekopete umi taipu (fonemas), ñe’êpehê (sílabas) ha ñe’ê (palabras) peteî ñe’êtegua.
'''5.2. Haikatu (Kuatiakatu):''' Ha’e ñe’êtekuaa vore ñanerekombo’éva mba’éichapa jahaiva’érâ hekopete umi taipu peteî ñe’êtegua.
'''5.3. Ñe'êysajakuaa:''' Ha’e ñe’êtekuaa vore ñanemoarandúva jaikuaa hagua ñe’ê (palabras) ysaja (forma) ha avei jaikuaávo umi ñe’ê moambueha (accidentes).
'''5.4. Ñe'êjoajukatu:''' Ha’e ñe’êtekuaa vore ñanerekombo’éva mba’eichaitépa ñambojoajukatuva’erâ hekopete ñe’ê ñe’êjoajúpe.
Jesarekopyrâ: Ko’ága rupi purângatu ha haikatu ojoaju peteîme ha oñembohéra Ñe’êpukuaa.
'''5.1. ÑE'ÊPUKUAA'''
Ñe’êpukuaa niko ñe’êtekuaa vore ñanerekombo’éva mba’éichapa ñambohyapu ha jahaiva’erâ hekopete umi taipu (fonemas), ñe’êpehê (sílabas) ha ñe’ê (palabras) peteî ñe’êtegua.
'''Guarani ñe’êpukuaa ñahesa’ÿijokuaa kóicha:
5.1.1. Puteî ha taiteî (monofonía y monografía)
5.1.2. Muanduhe Pu'atâ (acento tónico)
5.1.3. Muanduhe Tîgua (acento Nasal)
5.1.4. Ñe'êpehêtai purukuaa (polisíntesis)
5.1.5. Ñe’êpehê apokuaa (silabación)
5.1.6. Pu’ae aty (grupos vocálicos)
5.1.7. Ysajambuekuaa (metaplasmos)
5.1.8. Ñe’êpuporâ (eufonía) ha
5.1.9. Ta’ânga’i kuatiapyre (signos de puntuación)'''
Tekotevê jaikuaa Guarani haikatu, ko’ága jaipurúva, ombohetekatuhague mbo’ehára Reinaldo Julián Decoud Larrosa.
Jepémo heta tapicha katupyry oñeha’âjepékuri ohesa’ÿijo Guarani ñe’êtekuaa, Reinaldo Julián Decoud Larrosa ha’ehína upe omba’apoporâve’akue.
Heta ára ojepurúkuri opaichagua tai (letras) ñane avañe’ê ojehai agua. Jahechakuaa hagua upe mba’e natekotevêi jaha puku, ñamoñe’êkuaánte umi aranduka (libros) ymave guare ha umívape jajuhúta mba’éichapa ñane ñe’ê ojehaíkuri opaicharei.
Upévare ha ja’ehaguéicha, Decoud Larrosa ombohetekatúkuri Guarani haikatu omoheñóivo pe achegety jaipurúva ñande ha oguerekóva mbohapypa mbohapy (33) tai (letras).
'''5.1.1. PUTEÎ HA TAITEÎ'''
1º. Guarani achegety
2º. Puso
3º. Taipu
4º. Tai ndaipóriva Guaraníme
5º. Jesarekopyrâ
'''1º. Guarani achegety'''
Guarani ñe’ête oguereko mbohapypa mbohapy taipu (fonemas) ha umíva jahai hagua jaipuru peteî achegety oguerekóva mbohapypa mbohapy tai (letras). Upévare jahai hagua peteï taipu jaguereko peteï tai año. Ndaipóri jajavy hagua.
Águi jahecháta máva mávapa umi tai ha mba’eichaitépa jaipuruva’erâ.
Guarani Ñe'ê Achegety (Alfabeto Guarani)
a - â - ch - e - ê - g (jurugua) - g (tîgua) - h - i - î - j - k - l - m - mb – n - nd - ng - nt - ñ - o - ô - p - r - rr - s - t – u - û - v - y - y - ' (puso).
Guarani ñe’ê achegetýpe jaguereko pakôi (12) pu’ae (vocales), umíva apytépe jaguereko:
Poteî (6) pu’ae jurugua: a - e - i - o - u - y; ha
Poteî pu’ae tîgua: â - ê - î - ô - û - ÿ.
Pu’ae réra ou mokôi ñe’êgui: “pu” ha “ae”. “Ae” ou “ha’eñó”gui. Pu’ae hína upe ipúva ha’eño, ipúva ijeheguirei.
Techapyrâ:
Kua = Chive vakapipopo ikua Kuâ = Amo karai ohunga ikuâ
Oke = Pe mitâ oke Okê = Nati ombotýkuri okê
Api = Heta oî oguasu’apíva Apî = Ko karia’y oñeñapî
Ro = Peru ho’u pohâ iróva Rô = Rejúrô aháta nendive
Pytu = Haimete ñandepytupa Pytû = Ore róga iñipytûmba
Aky = Che aipo’o umi yva aky Akÿ = Umi ao iñakÿ gueterei
Umi mokôipa peteî (21) tai hembýva ha’ehína pundie (consonantes) ha umíva apytépe jajuhukuaa:
Paapy (13) pundie jurugua: ch - g - h - j - k - l - p - r - rr - s - t - v - (') puso; ha
Poapy (8) pundie tîgua: g (tîgua) - m - mb - n - nd - ng - nt – ñ, oñemohendajeýva kóicha:
Irundy (4) pundie tîguáitéva: g (jurugua) – m – n – ñ; ha
Irundy (4) pundie tîjuruguáva: mb –nd –ng –nt.
Pundie réra ou moköi ñe’êgui avei: “pu” ha “ndie”. “Ndie” ou “ndive”gui. Pundie he’ise ipúva ambue ndive. Pundie oikotevê ambue taipúru ipu hagua. Péicha “m” hyapu ñambojoajúrô hese umi pu’ae (ma, me, mi, mo, mu, my).
Guarani pundiekuéra réra ja’e hagua tekotevê ñambojoaju hesekuéra pu’ae “e” (che, ge, he, je, ke, le, me, mbe, ne, nde, nge, nte, ñe, pe, re, se, te, ve). Puso añoite héra tee.
Techapyrâ
Ch = chéve M = amonde P = purahéi
G = regueru Mb = mbaraka R = ogueraha
G = guahê N = nandi RR = karréta
H = heta Nd = ndéve S = pesapymi
J = jagua Ng = angete T = tesa
K = rekueráma Nt = ohónte V = ova
L = lekaja Ñ = amoñeno ‘ = ka’i
'''Puso''' ha’e avei peteî pundie. Ichupe oñembohéra pundie hay’opy’agua. Puso jaipuruva’erâ mokôi pu’ae pa’ûme año. Araka’eve ndajaipuruiva’erâ mokôi pundie pa’ûme, térâ peteî pu’ae ha peteî pundie pa’ûme.
Puso jaipuruhápe katuete ñamopa’û mokôi pu‘ae. Techapyrâ: Ku’a – kua / Po’i – poi / Mbo'i – mboi /
'''Taipu:'''
ha, he, hi, ho, hu, hy, jahai hagua jaipuruva’erâ tai “h”.
Techapyrâ: hapy / hepy / hi’änte / hovere / hunga / hye /
ja, je, ji, jo, ju, jy, jahai hagua jaipuruva’erâ tai “j”.
Techapyrâ: jagua / jety / jiperu / jogua / juru / jyva /
ka, ke, ki, ko, ku, ky, jahai hagua jaipuruva’erâ tai “k”. Guarani achegetýpe ndaipóri “c” térâ “q”.
Techapyrâ: ka’a / kerana / Kirito / kóva / kesu / kygua /
sa, se, si, so, su, sy, jahai hagua jaipuruva’erâ tai “s”. Ñane ñe’ête achegetýpe ndaipóri “c” térâ “z”.
Techapyrâ: sái / sevo’i / soso / su’u / syva/
va, ve, vi, vo, vu, vy, jahai hagua jaipuruva’erâ tai “v”. Avañe’ê taikuéra apytépe ndaipóri “b”.
Techapyrâ: vai / verapy / viru / vosa / ovu / výro /
'''Tai B, C, D, F, LL, Q, W, X, Z''' España ñe’ête achegetypegua ndaipóri Guaraníme, ha oîrô katu ndojepurúi España ñe’êtépe ojepuruháicha. Péicha:
- “b” oï “m” ykére ha oiko ichugui “mb”
- “d” oï “n” ykére ha oiko ichugui “nd”
Guarani achegetýpe ndaiporivoínte b, c, f, ll, q, w, x ha z.
'''JESAREKOPYRÂ'''
Taipu “p” iñambue ha oiko ichugui “mb” ñambojoajúvo henondépe ñe’ë térâ ñe’êpehê tîgua.
Techapyrâ: po’o (mombo’o) / pyhy (sâmbyhy) / pa (momba) /
Taipu “s” iñambuénte avei ha oiko ichugui “nd” ñamohendávo henondépe ñe’ê térâ ñe’êpehê tîgua.
Techapyrâ: soro (mondoro) / syryry (mondyryry) /
Avei taipu “k” iñambue ha oiko ichugui “ng”, oñembojoapývo henondepe ñe’ê térâ ñe’êpehê tîgua.
Techapyrä: ke (monge) / karu (mongaru) /
Guarani pundiekôi (ch, mb, nd, ng, nt, rr) hína peteî tai año. Pundiekôi ñamoñe’êpehêva’erâ pu’ae térâ pu’aekuéra hapykuerigua ndive. Nañamboja’óiva’erâ pundieköi araka’eve.
Techapyrâ: okacha = o / ka / cha / omondoho = o / mo / ndo / ho /
'''5.1.2. MUANDUHE PU’ATÂ'''
1º. Muanduhe (acento)
2º. Muanduhe ñemohenda (clasificación de los acentos)
3º. Pu’ae atâ (vocal tónica)
4º. Ñe’ê ñemohenda imuanduhe rupi (clasificación de las palabras por su acento)
5º. Muanduhe purukuaa Guaraníme
1º. Muanduhe
Guaraníme ha’e tyapu atâ jahekuavóva peteî pu’ae ári. Techapyrâ: jagua / okarúva /
jyva / ohókuri /
ajaka / Itágui /
2º. Muanduhe ñemohenda
a. Muanduhe hai (acento gráfico u ortográfico): Ha’e pe muanduhe jahaíva térâ ñaha’ângahaíva ( ´ ).
Techapyrâ: oguatáva / óga / mbo'ehára /
â. Muanduhe pureko (acento fonético o prosódico): Ha’e pe muanduhe oñembopurekóva, ndojehaíri ( ).
Techapyrâ: jagua / juru / temimbo’e /
ch. Muanduhe tîgua (acento nasal): Ha’e pe muanduhe ojehaitîguáva ( ~ ). Techapyrâ: porâ / okê / ko’ê /
3º. Pu'ae atâ
Ha’e pe pu’ae oñomomuanduhe hai térâ purekóva.
Techapyrâ: jagua / óga /
ka’i / ára /
hu’y / ári /
4º. Ñe’ê ñemohenda imuanduhe rupi
a. Ñe'ê imuanduheteîva (Palabras monotónicas): Ha’e umi ñe’ê oguerekóva ipype peteî pu’ae atâ añónte (hai térâ pureko).
Techapyrâ: áva / yva /
â. Ñe'ê imuanduhe'etáva (Palabras politónicas): Ha’e umi ñe’ê oguerekóva ipype mokôi térâ hetave pu’ae atâ (hai térâ pureko).
Techapyrâ: pirapirére / tupâmba’ejára /
5º. Muanduhe purukuaa Guaraníme
a. Pu’ae atâ ndaha’éirô pu’ae paha ñe’ê imuanduheteîvape, oguerâhava’erâ muanduhe hai.
Techapyrâ: óga / áva / ýva /
â. Pu’ae atâ ndaha’éirô pu’ae paha ñe’ê imuanduhe’etávape, oguerahava’erâ muanduhe hai.
Techapyrâ: pirapirére / Ka’aguasúpe /
ch. Pu’ae atâ ha’érô pu’ae paha ñe’ê imuanduheteîva ha imuanduhe’etávape, ndoguerahai’arâ muanduhe hai araka’eve; ja’eporâsérô, pe ñe’ê imuanduhe pureko opytávo.
Techapyrâ : pirapire / iku’arasy / ava / yva /
'''5.1.3. MUANDUHE TÎGUA'''
1º. Taipu tîgua
2º. Muanduhe tîgua purukuaa
1º. Taipu tîgua
Jaipurukatu hagua muanduhe tîgua tekotevê jaikuaa máva mávapa umi taipu tîgua. Upéva rehe ñanemandu’araêta umíva rehe.
Pu'ae tîgua: â - ê - î - ô - û - ÿ.
Pundie tîgua: g (tîgua) - m - mb - n - nd - ng - nt - ñ.
2º. Muanduhe tîgua purukuaa
a. Pu’ae tîgua ñamoñe’êpehêrô peteî pundie jurugua ndive, oguerahava’erâ muanduhe tîgua
Techapyrâ: Pytâ = py / tâ Okê = o / kê Hu'û = hu / 'û
â. Pu’ae tîgua ñamoñe’êpehêrô peteî pundie tîgua ndive, ndoguerahaiva’erâ muanduhe tîgua. Pe pundie tîgua ijehegui omotîguáma ñe’êpehême.
Techapyrâ: Mberu = mbe / ru Anguja = a / ngu / ja
ch. Muanduhe tîgua ( ~ ) omyengovia muanduhe haípe ( ´ ), umi pu’ae atâ tîguávape.
Techapyrâ: Mokôi = Mo / kôi Pytûma = Py / tû / ma Ñasêva = Ña / sê / va
Hetápe oipyapy ko muanduhe tîgua jepuru. Oï oñeporandúva mba’eicharupípa jahekýi pu’ae tîgua árigui imuanduhe. Umíva he’i ndaikatuiha jajapo upe mba’e ha’égui peteî tai año, ndaikatúiva ñamboja’o.
Ko ára peve ndojejuhúi gueterei aporeko (técnica) ikatútava jaipuru muanduhe tîgua ñaha’ângahai hagua hekopete. Upévare, ága peve jaipuru manduhe tîgua mbo’ehára Reinaldo Decoud Larrosa omyesakâhaguéicha.
'''5.1.4. ÑE’ÊPEHÊTAI PURUKUUA'''
1º. Ñe’êpehêtai ñemohenda
2º. Ñe’êpehêtai ha ñe’êriregua purukuaa
1º. Ñe’êpehêtai ñemohenda
Ñane avañe’ême niko oî heta ha opaichagua ñe’êpehêtai. Oî jaipurukuaáva tero, teroja ha ñe’êteja ndive ha hetaiteve oî jaipurukuaáva ñe’êtéva ndive. Ñe’êpehêtaikuéra apytépe oî:
1. papapy ha avaiteguigua (número y persona),
2. ysaja (forma),
3. ñe’êapoha (voz),
4. ñe’êteko (modo),
5. ára (tiempo),
6. kokatu (grado) ha
7. meña (género)
Umi ñe’êpehêtai mboyvegua, ñe’epehêtai upeigua ha umi ñe’êriregua iñe’êpehêteîva ojoajuva’erâ iñe’êrapóre (raíz), ha oiko chuguikuéra peteî ñe’ê año jehaípe.
2º. Ñe’êpehêtai ha ñe’êriregua purukuaa
a. Ñe’êpehêtai mboyvegua (partículas prefijas) ha’e umi oñemohendáva ñe’êrapo (raíz) mboyve.
Techapyrâ:
Aguata (a = papapy ha avaite ñe’êpehêtai)
Ndaguatái (nd = ysaja ñe’êpehêtai)
Namboguatái (mbo = ñe’êapoha ñe’êpehêtai)
â. Ñe’êpehêtai upeigua (partículas sufijas) ha’e umi oñemohendáva ñe’êrapo rire.
Techapyrâ:
Namboguataséi (se = ñe’êteko ñe’êpehêtai)
Namboguataséikuri (kuri = ára ñe’êpehêtai)
Namboguataseiétekuri (ete = kokatu ñe’êpehêtai)
Ryguasume (me = meña ñe’êpehêtai)
ch. Guarani ñe’êysajakuaápe (morfología) jajuhukuaa poapýichagua ñe’ê ha umíva apytépe oî ñe’êriregua. Kóva aipórô ha’e ne’ê, ndaha’éi ñe’êpehêtai.
Ñe’êriregua oñemohendajey. Oî iñe’êpehêteîva (monosilábicas) ha iñe’êpehê’etáva (polisilábicas).
Umi iñe’êpehêteî apytépe oî:
- Pe (jaipurukuaáva ñe’ê jurugua ndive)
- Me (jaipurukuaáva ñe’ê tîgua ndive)
- Gua
- Gui
- Re
- Vo
Ko’â ñe’êriregua ojoaju’arâ ñe’ê ijykereguáre.
Techapyrâ:
1- Peru oho kokuépe kuehe
2- Ha’e oñongatu heta mba’e iñapytu’ûme
3- Yvyra Ka’aguasugua ndaijojahái
4- Ñande jagueru chipa Paraguarígui
5- Omosâingo ijao okêre
6- Amo mitâ oho okarúvo
'''5.1.5. ÑE’ÊPEHÊ APOKUAA'''
1º. Ñe’êpehê (sílaba)
2º. Mbohapyichagua ñe’êpehêkuaa
1º. Ñe’êpehê
Ha’e taipu térâ taipu aty hyapúva ñande hay’okuápe, ha osêva peteî jeýpe, jepémo nañandúi térâ ndajahechakuaái upe mba’e.
Ja’éramo “aguata”, nañambohyapúi peteî jeýpe. “Aguata” oñemopehêpehê osêvo ñande ahy’okuágui. Péicha, osêraê “a”, upéi “gua” ha ipahápe “ta”. Â vorépe niko ñambohéra ñe’êpehê.
2º. Mbohapyichagua ñe’êpehêkuaa
Guarani ñe’êpehê apokuaápe tekotevê jajesareko ko’âvare:
a. Ñe’êpehe mbohasapyréva,
â. Pundiekôi purukuaa ha
ch. Puso purukuaa.
a. Ñe'êpehê mbohasapyréva (Silabación directa)
Guaraníme mayma ñe’êpehê katuete opa pu’aépe, ndopáiva pundiépe; ÿramo katu ñe’êpehême jajuhukuaa peteî pu’ae año. Ko’â mba’ére oje’e Guaraníme oîha ñe’êpehê mbohasapyréva.
Techapyrâ:
Jagua = ja / gua
Ahenói = a / he / nói
Japepo = ja / pe / po
Apysa = a / py / sa
Jurujái = ju / ru / jái
â. Pundiekôi
Ja’emavoíkuri pundiekôi ha’eha peteî taipu ha upehaguére avei ha’eha peteî tai año, oñemboja’okuaa’ÿva ha upehaguére pundiekôi oñemoñe’êpehêva’erâ pu’ae térâ pu’aekuéra ijykeregua ndive.
Techapyrâ:
Kamba = ka / mba
Angete = a / nge / te
Chicharô = chi / cha / rô
Kumanda = ku / ma / nda
Chentese = che / nte / se
ch. Puso
Jaikuaáma avei puso ha’eha peteî pundie ha upevakuére oñemoñe’êpehêvo ohova’erâ hendive pu’ae térâ pu’aekuéra ijykeregua.
Techapyrâ:
So'o = so / ’o
Ame'ê = a / me / ’ê
Ku’e = ku / ‘e
Ame’ê’ÿ’akue = a / me / ‘ê / ‘ÿ / ‘a / kue
Ho’a = ho / ‘a
'''5.1.6. PU’AE ATY'''
1º. Pu’ae ñemohenda ipusêháicha rupi (vocales según su intensidad)
2º. Pu’ae aty (grupos vocálicos)
1º. Pu’ae ñemohenda ipusêháicha rupi
Hesakâ hagua ñandéve pu’ae aty, tekotevê jaikuaa porâ avei máva mávapa umi pu’ae atâ ha pu’ae kangy, ñane ñe’ête Guaraníme.
Pu'ae atâ: a - â - e - ê - o - ô
Pu'ae kangy: i - î - u - û - y - ÿ
2º. Pu’ae aty
Guarani ñe’êtépe niko jaguereko pakôi (12) pu’ae, katuete jajuhútava -heta ñe’ême- hyapúrô mokôi térâ mbohapy ojoapykuéri. Ko mba’e ojehúramo ja’ekuaa oîha upépe pu’ae aty.
Umi pu’ae aty ñambohyapúvajepi ñe’êpehême ñamohendakuaa kóicha:
a. Pukôi (diptongo)
â. Puapy (triptongo)
ch. Pukôi'ÿ (hiato o adiptongo)
a. Pukôi
Koichagua pu’ae aty ojehu mokôi pu’ae -ojehaíva ojoykére peteî ñe’ême- oñemoñe’êpehêvo ohojeýrô hikuái oñondive. Peichahápe muanduhe (hai térâ pureko) ojehekuavo katuete pu’ae atâ ári.
Ja’ekuaa avei pukôi oiko hagua jaguerekova’erâ:
-Pu’ae atâ (imuanduhéva) + pu’ae kangy
-Pu’ae kangy + pu’ae atâ (imuanduhéva)
-Pu’ae kangy (imuanduhéva) + pu’ae kangy
Pukôime pu’aekuéra oñemohendakuaa, techapyrârô, kóicha:
ai (ai / nu / pâ) ôi (mo / kôi)
au (gua / la / mbáu) ua (o / gua / ta)
âi (tâi) uâ (i / kuâ / ‘i)
ei (pu / ra / héi) ue (gue / ru)
êi (no / ñe / hêi) ui (ve / vúi)
eu (i / péu) ûi (na / hu /ûi)
ia (re / mia / ndu) ya (hya / pu)
ie (ne / ndie) yi (ry / sýi)
oi (he / nói) ÿi (ky / ‘ÿi / ndy)
Mokôi pu’ae atâ ohóva ojoapykuéri ñe’êpehême, araka’eve nomoheñóiva pukôi.
â. Puapy
Koichagua pu’ae aty ojehu mbohapy pu’ae oñemoñe’êpehêvo ohojeýramo oñondive. Umi mbohapy pu’ae oñemohendava’erâ kóicha:
Pu’ae kangy + pu’ae atâ (imuanduhéva) + pu’ae kangy
Aipóramo, Puapýpe pu’aekuéra oho ojoapykuéri, techapyrârô, kóicha:
uai (tu / guái / jo / kuái)
uei (guéi / ndo / guéi)
ch. Pukôi'ÿ
Ko mba’e ñahesa’ÿijoporâve hagua, ñamboja’óta mokôime:
I. Mokôi pu’aeguigua
Heta ñe’ême jajuhúta mokôi pu’ae ojoapykuéri jehaípe, ága ñamoñe’êpehêvo ndahyapumo’âi hikuái mokôivéva peteî ñe’êpehême. Ko mba’e héra Pukôi'ÿ.
Péicha jave pe muanduhe (hai térâ pureko) ojehekuavo pu’ae kangy ári. Techapyrâ:
ai (ka / ra / i) ia (u / mí / a)
au (Ta / u) oi (o / po / i)
ae (cha / e) oî (o / î)
ao (i / ja / o) oy (mbo / y)
ay (Pa / ra / gua / y) oe (chi / ri / ko / e)
ei (o / je / i) oa (a / mó / a)
ea (o / ma / nge / a) yû (ho / vy / û)
eî (pe / te / î)
II. Mbohapy pu’aeguigua
Oîmimi avei ñe’ê ojojuhuhápe mbohapy pu’ae ojoapykuéri jehaípe, ága ñamoñe’êpehêvo ndahyapumo’âi hikuái mbohapyvéva peteî ñe’êpehême. Ko mba’épe oñembohéra avei Pukôi'ÿ.
Péicha jave pe muanduhe (hai térâ pureko) ndojehekuavói pu’ae atâ ári, ÿramo ñe’êpehême ojojuhu pu’ae hendape’ÿ.
Techapyrâ: uaa (kua / a) guay (Pa / ra / gua / y)
'''5.1.7. YSAJAMBUEKUAA'''
1º. Ysajambue (metaplasmo)
2º. Ysajambue rapykuere
1º. Ysajambue
Guaraníme jajuhúta heta ñe’ê iñambuéva hyapúpe –ñambyapuvaipáva- térâ jahaívo jahaivaipáva, ndajaikuaáigui. Umívape oñembohéra ysajambue.
2º. Ysajambue rapykuere
Ysaja myengovia apytépe jajuhukuaa ko’ága rupi hetaiterei ñe’ê ijysajambuéva ha tekotevêva jaipurukatu térâ jaipurujey hekopete. Ndajaipurúiramo umi ñe’ê hekokatúpe araka’eve nañaikûmbymo’âi he’iséva.
Upevakueremavoi heta jejavy jaguereko ñahesa’ÿijóvo taha’eha’éva ñe’ê Guarani. Umi ñe’ê ijysajambuéva apytépe oî táva, ysyry, yvyty, mymba ha ka’avo réra.
Mba’eicharupípa oiko umi ñe’ê ñemomarâ térâ ñembyai. Ndahasyiete ñambohovái. Jaikuaaháicha ñane Avañe’ê ohai ñepyrû umi pytagua ouva’ekue España-gui. Ha’ekuéra –ñepyrûrâme- oñeha’âkuri ohekombo’e ñande ypykuéra España ñe’êtépe ha ohechakuaávo ndaikatumo’âiha, ohai’ypýkuri Guarani, ha ojapóvo upe mba’e ojejuhu hikuái peteî apañuâime (problema), ndaikatúi ohai heta taipu Guarani ñe’êtegua, umíva apytépe oîhína “y”.
Jepémo ndaipóri “y” umi pytagua ñe’êtépe, oipuru hikuái hekoviárô, tai “i”. Upe apañuâime avei ojejuhu hikuái oha’ângata jave hikuái pe puso.
Guarani ha’ekuéra ohaiva’ekue, ha’ekuéra jeýnte omoñe’ê ñepyrûrâme. Péicha he’irângue “takuary” he’i hikuái “takuari”.
Umi ñe’ê ijysaja myengoviapy apytépe, techapyrârô, jajuhukuaa ko’âva:
Ysajambue Ysajatee
Paraguái Paraguay
Amambái Amambay
Tapirakuái Tapirakuay
Takuari Takuary
Ki’indy Ky’ÿindy
Uruguái Uruguay
Jatai Jata’y
Guajai Guaja’y
Kanendiju Kanindeju
'''5.1.8. ÑE’ÊPUPORÂ'''
Ñe’êpuporâ (eufonía) niko aporeko (técnica) ojepurúva sapy’apy’a ikatuhaguáicha mayma ñe’ê hyapu katu, porâ, rory, hekopete, ha anitéi hyapu vai, pohýi ha hendape’ÿ.
Guaraníme py’ÿi jaipuru ñe’êpuporâ ñambohyapúvo umi taipu tîgua (â, ê, î, ô, û, ÿ, g, m, mb, n, nd, ng, nt, ñ).
Techapyrâ:
NDAJA'EKUAÁI JA’EKUAA
J – Ñ ojeme’ê oñeme’ê
Jañe’ê ñañe’ê
ijakâ iñakâ
P – M ovetâpe ovetâme
sâpyhy sâmbyhy
mbopo’o mombo’o
K – NG ombokaru omongaru
omboke omonge
ombokavaju omongavaju
ND – N ndenupâ nenupâ
ndeporâ neporâ
M – V kuame’ê kuave’ê
P – V pypoi pyvoi
P – MB osêpaite osêmbaite
amapay amambay
T – ND ñanaty ñanandy
ka’arêty ka’arêndy
takuare’êty takuare’êndy
'''5.1.9. TA’ÂNGA’I KUATIAPYRE'''
Avañe’ême -ambue ñe’êtépe ojepuruháicha- jareko avei umi ta’ânga’i kuatiapyre (signos de puntuación), ha’éva umi mba’e ñanepytyvôva jahaikatu hagua, hekopete, ñane remiandu.
Ñañe’ê jave ja’e opa mba’e ja’eséva, ja’eseháicha. Ága katu, ñamonguatiávo umi mba’e ja’éva tekotevê ñambohasa porâ oguahêhaguáicha hekopete ñane remiandu taha’eha’évape. Umívape ñanepytyvô ta’ânga’i kuatiapyre, ha’éva:
1. Kyta (punto),
2. Kyguái (coma),
3. Kytaguái (punto y coma),
4. Kytakôi (dos punto),
5. Taikôi (comillas),
6. Taiky (guión),
7. Rokái (paréntesis),
8. Kyndýi (signos de admiración) ha
9. Kyporandu (signos de interrogación)
1. KYTA (.)
Péva hina pe ta’ânga’i oñandukáva jehai rupi taha’ehaéva pa’u puku jajapóva ñañe’ê jave. Jaipuru ñamondoho jave peteî ñe’êapesâ, uperire ñamoñepyrû hagua ambue ñe’êjoaju ipyahúva. Kyta oñemohendajey, péicha jaguereko:
1.1. Kyta syry (punto seguido),
1.2. Kyta iguýpe (punto a parte) ha
1.3. Kyta paha (punto final)
1.1. Kyta syry: Jaipurúva ñambopaha jave peteî temiandu ha hapykuérinte ñamoheñoijeývo ambue ñe’êjoaju. Techapyrâ: Peru omano Paraguaýpe, hogamíme. Heta tapicha ohayhu añetékuri chupe. Upe ary ha’e omanohaguépe ita’ýra ypykue omohu’â iñemoarandu.
1.2. Kyta iguýpe: Kóva katu jaipuru ñamopa’û hagua umi temiandu’aty (párrafo). Techapyrâ:
Temiandu’aty 1: Peru omano Paraguaýpe, hogamíme. Heta tapicha ohayhu añetéva chupe ome’ê chupe imaiteipaha. Upe ára ha’e omanohaguépe ita’ýra ypykue omohu’â iñemoarandu mitârusumbo’ehaópe.
Temiandu’aty 2: Ama guasu ho’a Paraguay ári upe ka’aru. Ama renonderâ oipeju mbarete yvytu. Arapýre overaverájepi hyapúvo arasunu ha aratiri ojeitývo hatângue. Tuichaiterei okýkuri upe ára ha’e omanohague.
1.3. Kyta paha: Ko ta’ânga’i jaipuru ñamohu’âitévo ñande jehai. Techapyrâ: Ha péicha oguahêkuri hu’âme Peru rembiasakuemi.
2. KYGUÁI (,)
Kóva hína ta’ânga’i oñandukáva pa’u mbykyvéva jajapóva ñañe’ê jave. Jaipuru: 1°)Ñamopa’û hagua mokôi térâ hetave vore peteî ñe’êjoajuguigua, ndaipóriramo ipa’ûmenguéra ñe’êjoajuha “ha”, “térâ”, “ÿrô”; ko’âva omyengoviágui kyguáipe. Techapyrâ: Hi’ajúma pakova, sandia, merô, pakuri, yvapovô ha inga. 2°)Jahechauka hagua mokôi térâ hetave temiandu peteî ñe’êjoajúpe. Techapyrâ: Chive osê, oguata, oñani, oho mombyry. 3°)Ñehenói rire. Techapyrâ: Kalo, ejumína. Nde, ndéve niko rohenoihína. 4°)Oñepyrû ha oñemohu’âhápe ñe’êjoajueta poguyguáva (oración subordinada). Techapyrâ: Amo mitâ’i akâhatâ, ojoguava’ekue kuatia ha haiha kuehe, péina ohóma imbo’ehaópe.
3. KYTAGUÁI (;)
Ko ta’ânga’i ohechauka pa’û ipukumivéva kyguái oñandukávagui. Ndaha’éi ku ojoavyguasúva kyguáigui. Jaipurukuaa: 1°)Ñamopa’û hagua ñe’ê’aty jaipuruhápe ñe’êjoajuha mbohovakéva “jepémo”, “ága katu”, “upéicharô jepe”. Techapyrâ: Ore roguata, roñani, rojupi yvyra rakâre; upeicharô jepe, naorekane’ôi. 2°)Jahechauka hagua mokôi térâ hetave temiandu, ojuehegua’ÿva, oîva peteî ñe’êjoajúpe. Techapyrâ: Tuichaiterei oky, yvytu oipeju kyre’ÿ, arai oñemongu’e ápe ha pépe; ha katu ore rohovérônte roho.
4. KYTAKÔI (:)
Kóva katu ohechauka pa’û ipukuvéva kytaguái oñandukávagui. Jaipuru: 1°)Kuatiañe’ê ñamoñepyrûvo. Techapyrâ: Che angirû Chive: Ahai ndéve ko kuatiañe’ê... 2°)Ñamboguapýta jave ñande jehaípe, ambue tapicha he’íva térâ ohaíva. Techapyrâ: Heta oñomongeta rire, peteîva, kari Poli osê he’i: “ko ára guive jaikojeýta peteî ñe’ême”.
5. TAIKÔI (” )
Ko’â ta’ânga’i jaipuru: 1°)Jahesape’a hagua omoñe’êvape térâ jahachausetereírô peteî mba’e ñamomba’eguasu ÿrô jahecharamóva. Techapyrâ: Jaikóva guive ko tetâme oimeva’erâ ñahendujepéma “kachíke” rembihasakue. 2°)Ñamboguapy jave ñande jehaípe ambue tapicha remiandu, katuete ñamoñepyrû ha ñamohu’âva’erâ taikôi reheve. Techapyrâ: Hesukirito he’iraka’e:”Pejoayhúke che pohayhuhaguéicha”.
6. TAIKY (-)
Jaipuru: 1°)Ñamondohóvo peteî ñe’ê ha ipehê ñambojoapyjeývo iguýpe. Ñamopehêvo peteî ñe’ê katuete ñamondohova’erâ pu’ae opavápe. Techapyrâ: oguapysetereí-kuri. 2°)Jahechaukávo ñe’ê jaipurúva ambue ñe’êgui, ja’eporâsérô, ndaha’éiva avañe’êmegua. Techapyrâ: Ore mbo’ehára oñemoarandúkuri Gran Bretaña-pe, upépe oikuaájepe John-pe ha oñemoangirû hese.
7. ROKÁI ( )
Jaipuru: 1°)Ñamohenda hagua ipype temiandu omyesakâva taha’eha’éva mba’e, marandu, arange umíva. Techapyrâ: Ñane retâ tavarandu (ñe’ê, purahéi, jeroky, ñe’ênga) iporâ ha tekotevê ñamyasâimive jaikoha rupi.
8. KYNDÝI (¡!)
Ko’â ta’ânga’i jaipuru ñamomorâ hagua. Techapyrâ: ¡Iporâitépa ko ára!
9. KYPORANDU (¿?)
Ko’âva jaipurukuaa ñe’êjoajúpe ndaipóriramo ñe’êpehêtai ysaja porandúvaguigua “pa”, “piko”, “iko”. Techapyrâ: ¿Mba’e reguereko nde ajakápe?. Jaipuru jave umi ñe’êpehêtai ysaja porandúvaguigua nañaikotevêi ko’â kyporandúre. Techapyrâ: Mba’épa reguereko nde ajakápe ha moôpiko rehoreína.</nowiki>
__NOTOC__
__NOEDITSECTION__
| 