|
[[Ta'ãnga:Da Vinci Vitruve Luc Viatour.jpg|thumbnail|300px|Karai Vitruvio ojapo [[Leonardo da Vinci]] omohechauka yvypóra ñehesa'ỹijo.]]
__NOTOC__
'''Avakuaaty''', ha'e tembiaaty porúva, ojeresarekokatu [[yvypóra]] retepy ha rembiapóre heñóiguive [[yvy]] ape ári ko'ãgapeve. Ojesarekokatu ava peteĩre ha havano'õre ohekávo ava rekokatu.
[[Ta'ãnga:Table of Natural History, Cyclopaedia, Volume 2.jpg|thumbnail|200px|Tabla de Historia Natural]]
Ko ñe'ẽ [[karaiñe'ẽ]]me "''antropología''" hína oúva [[gyresiañe'ẽ]]gui; "''Anthropo''" he'ise "ava", ha ñe'ẽpehẽtai upeigua "logía" katu he'ise "kuaaty". ''Antropología'' he'ise aipórõ ava kuaaty. Ojesarekokatu ava rehe. Upévare ja'ekuaa ha'eha [[tembikuaaty|kuaaty]].
'''AVAKUAATY (ANTROPOLOGÍA)'''
== Ñemboja'o ha ñemohenda ==
Ko '''AVAKUAATY MBO'ESYRY (CURSO DE ANTROPOLOGÍA)''', oñemboja’o mbohapy vorépe:
Heta ha opaichagua apañuãi oĩ oñemyesakãkuaáva Avakuaaty rupive. Umi apañuãi oñeikũmby hag̃ua tekotevẽ ojepurukatu taperekokuéra. Upévare, Avakuaaty, ambue kuaatýicha, oñemboja’o heta hendápe, ág̃a katu mokõi hína umi ojekuaavéva: [[Avakuaaty tetepyguigua]] ha [[avakuaaty tembiapoguigua]].▼# Avakuaaty Ñemohesakã (Generalidades de la Antropología)
# Avakuaaty tetepyguigua (Antropología Física), ha
# Avakuaaty tembiapoguigua (Antropología Cultural).
== Avakuaaty ha ambue tembikuaaty ==
== AVAKUAATY ==
Avakuaaty ojoavy ambue [[tembikuaaty|kuaatýgui ]], ha’éguiha'égui pe ojesarekokatupaitéva [[yvypóra|aváre ]]. Ambue kuaatykuéra niko ojesareko sa’isa’isa'isa'i aváre. PsicologíaApytu'ũkuaaty (''psicología'') ojesareko ava apytu’ũre[[apytu'ũ (Arandupykuaaty)|apytu'ũre]], Sociología katu ava reko tekohápe, Anatomía ojesareko [[Yvypóra hete|ava retepy ]] ysajakatúre, ha Fisiología katu ava retepy ku’ekatúre. ▼Antropología hína peteĩ ñe’ẽ oúva griégogui. “Anthropo” he’ise “ava”, ha ñe’ẽpehẽtai upeigua “logía” katu he’ise “kuaaty”. Antropología he’ise aipórõ ava kuaaty. Ojesarekokatu ava rehe. Upévare ja’ekuaa ha’eha kuaaty ava retepy ha ava rembiapo rehegua, heñói guive yvy apére ko’ag̃aite peve, opaite ára ha opaite tendápe. Ojesarekokatu ava peteĩteĩre ha avano’õre.
[[Apytu’ũkuaaty]] (''Psicología''), [[Avarekokuaaty]] (''Sociología''), [[Teteysajakuaa]] (''Anatomía'') ha [[Teteku'ekuaaty]] (''Fisiología'') ojesakorekokatu hikuái ava rekove vorére; Avakuaatyavakuaaty katu ojesarekokatupaite ava rekovére. ▼=== TEMBIKUAATY HA’ETÉVA HA TEMBIKUAATY PURÚVA (CIENCIAS PURAS Y CIENCIAS APLICADAS) ===
'''Tembikuaaty Ha’etéva (''Ciencias Puras'')'''. Ha’e umi tembikuaaty ohekáva arandu ombohetavévo kuaaty, ndaha’éi ku oipuru hag̃ua. Techapyrã: [[Arandupykuaaty]] (''Filosofía'') ha [[Papapykuaa]] (''Matemática'').
== Avakuaaty reko ha hupytypy ==
'''Tembikuaaty Purúva (''Ciencias Aplicadas'')'''. Ha’e umi tembikuaaty oñeha’ãva ombohovake apytu’ũ kuaa opa hendápe, ha upekuévo oipuru arandu, ohekávo ava rekokatu. Techapyrã: [[Tekovekuaaty]] (''Biología''), [[Avarekokuaaty]] (''Sociología''), [[Ñe'ẽkuaaty]] (''Lingüística''), [[Virurekokuaa]] (''Economía''), [[Avarekokatukuaa]] (''Política''), [[Tembiasakue]] (''Historia''), ha [[Avakuaaty]] (''Antropología'').
'''[[Avakuaaty reko ]] (''naturaleza'') ''' niko ohechauka ñandéve Avakuaaty ha’ehaha'eha peteĩ kuaaty oku’e tapiáva ha ombyatýva heta arandu, akóinte oñembopyahujeyjeýva ko’ẽko'ẽ ko’ẽreko'ẽre. Avakuaaty ndaha’éi peteĩ kuaaty ohupytypámava ikotevẽita. Heta mba’emba'e gueterei hemby ojehupytyva’erã hese ae. Avakuaaty rupi ja’ekuaa avei ndaiporiha joja mba’evépe. Añetehápe jajojogua agakatu ndajajojái. ▼
'''[[Avakuaaty hupytypy ]] (''alcance'') ''' katu ohechauka ñandéve “moõ"moõ guive”guive" “moõ"moõ peve”peve" oho ijesarekokatu, ha mba’éichaitépamba'éichaitépa jaipurukuaa umi arandu ombyatýva ñamyatyrõ, ñambohetia’eveñambohetia'eve ha ñamotenondevévo ava rekokatu ko [[yvy ]] apére, taha’etaha'e ha’ehápeha'ehápe ha avei opaite árape. ▼=== AVAKUAATY HA AMBUE TEMBIKUAATY (LA ANTROPOLOGÍA Y LAS DEMÁS CIENCIAS) ===
▲Avakuaaty ojoavy ambue kuaatýgui, ha’égui pe ojesarekokatupaitéva aváre. Ambue kuaatykuéra niko ojesareko sa’isa’i aváre. Psicología ojesareko ava apytu’ũre, Sociología katu ava reko tekohápe, Anatomía ojesareko ava retepy ysajakatúre, ha Fisiología katu ava retepy ku’ekatúre.
== Avakuaaty apañuãiete ==
▲[[Apytu’ũkuaaty]] (''Psicología''), [[Avarekokuaaty]] (''Sociología''), [[Teteysajakuaa]] (''Anatomía'') ha [[Teteku'ekuaaty]] (''Fisiología'') ojesakorekokatu hikuái ava rekove vorére; Avakuaaty katu ojesarekokatupaite ava rekovére.
Avakuaaty niko hína [[tembikuaaty ]] purúva ha upéicha rupi oipuru [[Tekovekuaaty ]] ha [[Avarekokuaaty ]] tapereko ha aporekoita. Ojesarekokatu aváre. Ava niko hekove rupi ha’eha'e avei [[mymba ]] ha iñarandu rupi ha’eha'e tembiapohára, oikóva hekohápe hapichakuéra ndive, peteïpeteĩ ára ha peteĩ tendápe. Avakuaaty ojesarekokatu aváre tekove ha tembiapoháraicha, heñói guive yvy apére ko’ag̃aite peve; jepémo peteĩ térã avano’õháichaavano'õháicha. ▼
Ava -opaite tembiapo apohára ha tembiapo oĩmava mboambuehára- ñaimo’ãñaimo'ã ku ndohechakuaáiva’ekuendohechakuaáiva'ekue mba’épepamba'épepa umi hembiapoita ojevykuaa hi’árihi'ári ombyaívo hekove ha hekoha. Ary [[1900 ]] guive ava reko ojejaho’iojejaho'i apañuãime. Ojapo heta mba’emba'e ohekávo teko porãve, ág̃akatu umi mba’emba'e ojapóva [[jaguarete ]] pochýicha ojeity uperiremínte hi’árihi'ári, ha peichahápe omoypytũ henonderã. Ava ombyai, omongy’aomongy'a ha ojuka hekoha ha upekuévo ijupe. ▼=== AVAKUAATY REKO HA HUPYTYPY (NATURALEZA Y ALCANCE DE LOS ESTUDIOS ANTROPOLÓGICOS) ===
▲'''[[Avakuaaty reko]] (''naturaleza'')''' niko ohechauka ñandéve Avakuaaty ha’eha peteĩ kuaaty oku’e tapiáva ha ombyatýva heta arandu, akóinte oñembopyahujeyjeýva ko’ẽ ko’ẽre. Avakuaaty ndaha’éi peteĩ kuaaty ohupytypámava ikotevẽita. Heta mba’e gueterei hemby ojehupytyva’erã hese ae. Avakuaaty rupi ja’ekuaa avei ndaiporiha joja mba’evépe. Añetehápe jajojogua agakatu ndajajojái.
▲'''[[Avakuaaty hupytypy]] (''alcance'')''' katu ohechauka ñandéve “moõ guive” “moõ peve” oho ijesarekokatu, ha mba’éichaitépa jaipurukuaa umi arandu ombyatýva ñamyatyrõ, ñambohetia’eve ha ñamotenondevévo ava rekokatu ko yvy apére, taha’e ha’ehápe ha avei opaite árape.
=== AVAKUAATY APAÑUÃIETE (EL TEMA O PROBLEMA CENTRAL DE LA ANTROPOLOGÍA) ===
▲Avakuaaty niko hína tembikuaaty purúva ha upéicha rupi oipuru Tekovekuaaty ha Avarekokuaaty tapereko ha aporekoita. Ojesarekokatu aváre. Ava niko hekove rupi ha’e avei mymba ha iñarandu rupi ha’e tembiapohára, oikóva hekohápe hapichakuéra ndive, peteï ára ha peteĩ tendápe. Avakuaaty ojesarekokatu aváre tekove ha tembiapoháraicha, heñói guive yvy apére ko’ag̃aite peve; jepémo peteĩ térã avano’õháicha.
▲Ava -opaite tembiapo apohára ha tembiapo oĩmava mboambuehára- ñaimo’ã ku ndohechakuaáiva’ekue mba’épepa umi hembiapoita ojevykuaa hi’ári ombyaívo hekove ha hekoha. 1900 guive ava reko ojejaho’i apañuãime. Ojapo heta mba’e ohekávo teko porãve, ág̃akatu umi mba’e ojapóva jaguarete pochýicha ojeity uperiremínte hi’ári, ha peichahápe omoypytũ henonderã. Ava ombyai, omongy’a ha ojuka hekoha ha upekuévo ijupe.
Ñane[[Paraguái]] retãme ndajapytái tapykuépe. ÑandeOñembyaipaite avei ñambyaipaite pya’epya'e pya’épepya'épe ñande rekoha. Yma oĩva’ekueoĩva'ekue aipo ka’aguasuka'aguasu, okakuaahápe opaichagua yvyra omohesãiva ava rekoha. Ndahi’aréi ojepapa yvyraty ha mbovymínte ojejuhu (7%). Upehaguére umi yvy inandipáva ko’ág̃ako'ág̃a, ndaikatuivéima ojepuru mba’everãmba'everã, yvyku’ireíntemayvyku'ireíntema. Ara[[Ára pytu]] jepe iñambuepa ha heta [[mymba]] omano ha oguéma ñande yvy ape árigui. Upéicha avei umi táva tuichavéva: Paraguay, Ciudad del Este ha Encarnación avei henyhẽma mba’e ky’águi, mbeguekatúpe ombohasy ha ojukátava ñande rapichakuérape omoigévo hetepýpe umi mba’e ijaipáva. Ja’ekuaa avei heta ñemitỹhára oipuruha -oikuaa ha oikuaa’ỹreoikuaa'ỹre- pohã vaieta omongueragua’u hag̃ua ikogaty. Ndopytáinte avei tapykuépe umi ysyry -yma ipotĩ sakãva- ko’ág̃ako'ág̃a iky’apaitéva.
Mondaha ha Pokarẽ heta oĩhaguére; avei, heta pirapire jaipurúgui ambue tetãgui ha tekotevẽva ñambojevy; ha ipahápe, oĩhaguére hetaiterei mba’ápoháramba'ápohára okambúva ñane retãre; pirapireita nome’ẽvéima oñembohovake hag̃ua umi ñekotevẽ jaguerekóva tesãi ha tekombo’épetekombo'épe. Péicha rupi, heta ñande rapicha ohasa asy hogaygua ndive, mburuvichakuéra ndojesarekoihaguére hesekuéra. Iporã jaikuaami ñane retãme hetaiterei oĩha tapicha oikotevẽva jódo, haimete 70%. Avei Ministerio de Educación, ary 2000-pe, ojuhu hetaitereiha avei umi omoñe’ẽomoñe'ẽ ha ohaikuaa’ỹvaohaikuaa'ỹva, umíva katu ohasa 1.500.000 tapicha ñane retãyguáva, ohupytýmava ary oho hag̃ua mbo’ehaópe ha ndohóiva. Upéicha avei sa’ietevéntemasa'ietevéntema umi omog̃uahẽva hu’ãmehu'ãme iñemoarandu mitãrusu mbo’ehaópembo'ehaópe. 100%-gui, 4%-nte umi ohupytýva upe kerayvoty.
== Avakuaaty momba'eguasu ==
=== AVAKUAATY MOMBA’EGUASU (TRASCENDENCIA DE LOS ESTUDIOS ANTROPOLÓGICOS) ===
Avakuaaty niko hína tuicha oipytyvõ ava ha avano’õavano'õ itenonde ha hekokatuve hag̃ua. Heta mba’emba'e [[Yvypóra hete|ava retepy]] ha ava rembiapoguigua hesakãve avakuaaty rupive, ha upe tesakãve ñanderesape’añanderesape'a ñambohasaporãve hag̃ua ñande rekove, jekupytýpe, ko [[yvy]] ape ári.
Heta mba’emba'e hesakã’yvahesakã'yva ñane retãme tekombo’etekombo'e térã tesãiguigua, ñamohesakãkuaa Avakuaaty rupive, ha upekuévo ikatuva’erãikatuva'erã, ko’ẽko'ẽ ko’ẽreko'ẽre, ñambohovái hekopete ñande rapicha Paraguay remikotevẽ. Ko’ag̃aiteKo'ag̃aite peve heta porandu ndojuhúi gueterei mbohovái ñane retãygua apytépe. Mba’érepaMba'érepa mitãmimi ndoikéi térã ohejarei mbo’ehaombo'ehao: oiménepa noñemoarandúigui iñe’ẽteépeiñe'ẽteépe, térãpa ndokaruporãigui, ỹrõpa nahesãigui, térãpa imboriahúgui. Mba’éretepaMba'éretepa avei ñande rapicha ParaguayParaguái naikatupyrypái arandu pyahúpe, mba’éretepamba'éretepa imombyry hikuái kuaatykuéragui. Umi mba’épamba'épa ojehu nog̃uahẽigui jehai ha ñemoñe’ẽkuaañemoñe'ẽkuaa maymávape, térãpa mba’éremba'ére añetehápe. Umi mba’asýpamba'asýpa ñandeaho’iñandeaho'i tekombo’etekombo'e naiporãmbáigui. Mba’érepaMba'érepa jaguerovia ha ñamonguera arandu ka’atyka'aty rupive: ohéo, kambyryrujere, py’arurupy'aruru ha aipo empácho. Mba’éretepaMba'éretepa umi pohãnohára oñemoaranduva’ekueoñemoaranduva'ekue mbo’ehaovusúpe[[mbo'ehaovusu|mbo'ehaovusúpe]] ndogueroviapái umi mba’asy[[mba'asy]].
Umi porandu jajapova’ekue ha’e umi omyangekóiva Avakuaatýpe. Ñambohováirõ tekotevẽháicha jahupytýne, ja’ehaguéicha, tekoporãve yvy ape ári. Mbo’ehára, Tembikuaarekahára, Pohãnohára, Tekovekuaatyhára, ha Ñe’ẽkuaatyhára jajapóramo ñandejupe umi porandu ha jahekárõ mbohovái tembikuaaty rupive, ñamyatyrõne heta mba’e vai, heta mba’asy, heta jepy’apy; ha upekuévo ñamboguatáne ñane retã tape pyahu ha iporãvare. Peichahápe avei ñaikũmbyporãvéne mbo’ehaovusu rembiapo ha rembiaporã. Tekotevẽ aipórõ ñambopyahu ñane remiandu mbo’ehaovusúpe, ha tembikuaareka rupive ñañemo’ag̃uive tekokatúgui.
=== Avakuaaty momba'eguasu ñemoarandúpe ===
=== TEKOGUA HA TEMBIAPOITA OÑOMBOHOVAKE (LO NATURAL FRENTE A LO CULTURAL) ===
Avakuaaty oipytyvõtaha añetehápe temimbo'épe hembiapópe, ome'ẽvo ichupe tapereko ha aporeko oikotevẽva ohesa'ỹijo hag̃ua hetepy, hekoha, tekombo'e, ñe'ẽkuaa, [[ñe'ẽporãhaipyre]], ñe’ẽkõi, tavarandu, térã katu ñande ypykue reko. Ha'e oñeporanduva'erã ijupevoi ha oporanduva'erã taha'eha'évape umi mba'e nahesakãporãiva chupe. Ohekava'erã tekokatu, itenondeve'arã. Omyatyrõ'arã hekovaíva, ombopyahujeyjey'arã hembikuaa. Oikova'erã arapysandúicha. Ojesarekova'erã opaite mba'ére ha upevarã oñemoarandukatuva’erã.
Voi guive tekombo’e rupive jaikuaa mba’épa hína '''[[tekogua]] (''natural, naturaleza'')'''. Ja’e hese ha’ehahína opaite mba’e oĩ ha oikóva arapýpe, osẽ’ỹva ava apytu’ũgui térã ava rembiapógui. Umi mba’e apytépe oĩ arapy ha oĩva guive ipype taha’e mbyja ha yvyapu’aita, ha umíva apytépe ñande yvyapu’a “Tierra” ha oĩva ipype: yvy ha y, yvyra, mymba ha ita opaichagua. Opa umi mba’e ijapaite tekoguápe. ▼
Henondépe, jajuhu '''[[ava rembiapo]]'''ita (''cultura''), ha’evahína opaite mba’e ha’e ojapóva ha ombopyahúva; térã katu, ja’ekuaa tembiapo ha’eha upe mba’e oisãmbyhýva avakuéra reko. Upehaguetére ja’ekuaa -amo hapópe- opa mba’e omoheñóiva ava ha’eha tembiapo, taha’éjepe peteĩ apyka, óga apo, peteĩ votõ, ỹramo jejuka ha avei umi ñorairõ mokõi térã heta tetã omoñepyrũva. Ja’ekuaa avei ava rembiapo oipuruha mba’e oĩva tekoguápe. Peichahápe oipuru umi yvyra ojapo hag̃ua apyka, mesa, tupa umíva. Upéicha avei oipyhy vaka térã ambue mymba ro’õ ojapo hagua hembi’urã ha’evoi ombohérava peteĩteĩ. Yvy katu oipuru ojogapo hag̃ua hamba’e. ▼
Umi mba’e ápe ñahesa’ỹijova’ekue ohechauka ñandéve mba’eichaite pevéva tembiapo ha tekogua ojehe’a ojuehe, ava oipotáma guive. Upéicharõ jepe, upe mba’e ivaivéva niko ojehu ko’ág̃a rupi jahechávo mba’eichaitépa tembiapo itenonde ohóvo -mbaretépe- tekoguáre. Tembiapo ojuka ohóvo tekoguápe. Yma oĩhaguépe ka’aguasu ko’ág̃a henyhẽ táva, ogaita ha mba’yryguatágui omongy’áva tekoha. Ko mba’e vaiete ojehúva ohechauka ñandéve mba’éichapa ava ohechakuaa’ỹre ojejuka ha ojuka upe hekoha pya’e pya’épe. Oñangareko rire mokõivévare: tembiapo ha tekoguáre ndojehumo’ãikuri umi mba’e vaiete ñande aho’íva. Upeichavérõ jepe, ikatu gueterei ñañakãrapu’ã ha upe mba’e jahupyty hag̃ua tekotevẽ jaipuru hekopete peteĩ mba’e porã jaguerekóva ha’evahína tekombo’e. Upeichaite. Ñahekombo’eporãrõ mitã ha mitãrusúpe ñaipytyvõjeýne tekoguápe oñakãrapu’ã hag̃ua mbeguekatúpe. ▼
Ndahetái niko avakuaaty rembikuaarekahára ñane[[Paraguái]] retãme. Upe mba’éremba'ére tekotevẽ avei jajepy’apyjajepy'apy. Ja’ehaguéichaJa'ehaguéicha Avakuaaty oipytyvõ añetéta temimbo’épetemimbo'épe oñembokatupyry aja ha upéi hembiapópe. Tetã oĩva guive ha iñasãiva yvy apére, ojoavy katuete hembikuaápe. Umi joavy hesakãporãve hag̃ua ñandéve, tekotevẽ jaipuru Avakuaatyavakuaaty, hese ae jaikuaáta mba’érepamba'érepa tetã ha avano’õavano'õ heko ha hembikuaa ambue hikuái. Jaikuaávo umi mba’emba'e ikatuva’erãikatuva'erã avei ñambopyahu tetã rembiasa opaite mba’épemba'épe: tekombo’etekombo'e, tesãi, virupurukuaápe. Avakuaaty rupive ñahesa’yijokuaañahesa'yijokuaa ParaguayParaguái rembiasa, yma ha ág̃a, ha upekuévo jaikuaaporãvéta avei moõguipa jaju, mávapa ñande ha moõgotopa jaha. Avakuaaty oikuaauka temimbo’ekuérapetemimbo'ekuérape umi aporeko oipurukuaáva tembikuaarekápe: jesareko aporeko, poranduhaipy aporeko, porandujoyvy aporeko, andu’aporeko, papy’aporekopapy'aporeko ha hamba’emba'e, ombohape hag̃ua iñemoarandu taha’etaha'e ha’évaha'éva mba’épemba'épe. ▼=== AVA IMBA’EPOTÁVA HA AVA HEKOKATÚVA (EL HOMBRE MATERIAL Y EL HOMBRE ESPIRITUAL) ===
[[Biblia]]-pe niko oñemombe’u yma, ymaite, ñande ypykuéra oñeha’ãhague ohupyty yvága ha upevarã omopu’ãhague aipo “[[Torre de Babel]]” oje’eha oñemoag̃uivévo Tupãgui. Heta oñeha’ã rire ndohupytykuaáikuri hembipota ha upevakuére ñande rapicha oikundaha ñepyrũ heta tape rupi. Ojeipa hikuái ojuehegui. Upevakuére ndaje oñepyrũ heñói heta táva ha opaichagua ava no’õ oparupirei, oñe’ẽva heta hendáicha. Jepémo ndapeichái ojehúkuri, upe mombe’ugua’u oñeha’ã ñanderesape’a ohechaukávo ñandéve ñande retaha yvy ape ári ha jajoavyha heta mba’épe: tembiasakue, jeroviakatu, virurekokuaa ha tembipotápe. ▼
Mbo’ehaokuéraMbo'ehaokuéra omotenonde tembikuareka ha tembikuaaty, upévare mbo’ehaóguimbo'ehaógui oikova’erãoikova'erã tembikuaareka renda, oikova’erãoikova'erã chugui Avakuaaty raity, ikatuhaguáicha hyepy guive ojeheka, ojehupyty, oñembyaty, oñembopyahujey ha ojekuaauka arandu pyahu; péicha ñaipytyvóta ñane retãme teko porãve rekávo. ▼Upéicha rupi -hetahaguére ava no’õ- mayma jajoavy avei ñande rembipotápe. Jaju ko yvy ape ári ha ndaijaikuaaporãi ma’erãpa. Upevakuére heta oĩ ñande rapichakuéra apytépe '''imba’epotáva'''nte, oheka’ỹva tekokatu. Umi imba’epotáva ou omba’apohag̃uánte ha oiko omba’apohápente, ohupyty hag̃ua heta viru ha viru rupive oñeha’ã oguereko ha ojogua ikatumíva guive, tahepy hepyháicha. Omba’apo iko’ẽ guive pyharepyte peve. Noñangarekói ijehe. Ipy’arag̃e. Upéicha rupi okakuaapa mboyve hasykatupaitéma avei. Ohecha’ipaitéma ha ndahoryvéima. Ndohechakuaavéima mba’eporãita oĩva tekoguápe. Iporãva’erã ñañeporandu hesehápe: ¿Ma’erãtepa omba’apoiterei?. ¿Mba’érepiko oguerekopase?. Amo hapópe, ág̃a omano mboyve ¿mba’épiko ojapopáta mba’e’etaita ombyatyva’ekuégui ha ma’erãkatupiko ombyaty aiporõ?. ▼
== Tekogua ha tembiapoita oñombohovake ==
Ág̃a katu ndaha’éi peichagua meme umi jaikóva yvy ape ári. Oĩ avei ohecháva tekove ambue hendaicha ha he’íva hikuái tekotevẽha jaheka '''tekokatu''' ha ñamboyke mba’epota. Ko’ãva apytépe oime hikuái umi ñande rapicha Guarani, ohekáva añetehápe upe tekokatu. ▼▲Voi guive tekombo’etekombo'e rupive jaikuaa mba’épamba'épa hína '''[[tekogua]] (''natural, naturaleza'') , ja' ''. Ja’ee hese ha’ehahínaha'ehahína opaite mba’emba'e oĩ ha oikóva arapýpe, osẽ’ỹvaosẽ'ỹva ava apytu’ũguiapytu'ũgui térã ava rembiapógui. Umi mba’emba'e apytépe oĩ arapy ha oĩva guive ipype taha’etaha'e [[mbyja ]] ha yvyapu’aita[[mbyjajere|yvyapu'aita]], ha umíva apytépe ñande yvyapu’a “Tierra”[[yvy|Yvýpe]] ha oĩva ipype: [[yvy ]] ha [[y ]], [[yvyra ]], [[mymba ]] ha [[ita ]] opaichagua. Opa umi mba’e[[mba'e]] ijapaite tekoguápe.
▲Henondépe, jajuhu '''[[ava rembiapo |ava rembiapoita]] '''ita (''cultura''), ha’evahínaha'evahína opaite mba’emba'e ha’eha'e ojapóva ha ombopyahúva; térã katu, ja’ekuaaja'ekuaa tembiapo ha’ehaha'eha upe mba’emba'e oisãmbyhýva avakuéra reko. Upehaguetére ja’ekuaaja'ekuaa -amo hapópe- opa mba’emba'e omoheñóiva ava ha’ehaha'eha tembiapo, taha’éjepetaha'éjepe peteĩ [[apyka ]], [[jogapokuaa|óga apo ]], peteĩ votõ, ỹramo jejuka ha avei umi ñorairõ mokõi térã heta tetã omoñepyrũva. Ja’ekuaaJa'ekuaa avei ava rembiapo oipuruha mba’emba'e oĩva tekoguápe. Peichahápe oipuru umi yvyra ojapo hag̃ua apyka, mesa, tupa umíva. Upéicha avei oipyhy vaka térã ambue mymba ro’õ[[so'o|ro'õ]] ojapo hagua hembi’urãhembi'urã ha’evoiha'evoi ombohérava peteĩteĩ. Yvy katu oipuru ojogapo hag̃ua hamba’ehamba'e.
▲Umi mba’emba'e ápe ñahesa’ỹijova’ekueñahesa'ỹijova'ekue ohechauka ñandéve mba’eichaitemba'eichaite pevéva tembiapo ha tekogua ojehe’aojehe'a ojuehe, ava oipotáma guive. Upéicharõ jepe, upe mba’emba'e ivaivéva niko ojehu ko’ág̃ako'ág̃a rupi jahechávo mba’eichaitépamba'eichaitépa tembiapo itenonde ohóvo -mbaretépe- tekoguáre. Tembiapo ojuka ohóvo tekoguápe. Yma oĩhaguépe ka’aguasuka'aguasu ko’ág̃ako'ág̃a henyhẽ táva, ogaita ha mba’yryguatágui[[mba'yruguata|mba'yryguatágui]] omongy’ávaomongy'áva tekoha. Ko mba’emba'e vaiete ojehúva ohechauka ñandéve mba’éichapamba'éichapa ava ohechakuaa’ỹreohechakuaa'ỹre ojejuka ha ojuka upe hekoha pya’epya'e pya’épepya'épe. Oñangareko rire mokõivévare: tembiapo ha tekoguáre ndojehumo’ãikurindojehumo'ãikuri umi mba’emba'e vaiete ñande aho’ívaaho'íva. Upeichavérõ jepe, ikatu gueterei ñañakãrapu’ãñañakãrapu'ã ha upe mba’emba'e jahupyty hag̃ua tekotevẽ jaipuru hekopete peteĩ mba’emba'e porã jaguerekóva ha’evahínaha'evahína tekombo’e.tekombo'e, Upeichaiteupeichaite. Ñahekombo’eporãrõÑahekombo'eporãrõ mitã ha mitãrusúpe ñaipytyvõjeýne tekoguápe oñakãrapu’ãoñakãrapu'ã hag̃ua mbeguekatúpe.
Ha’ekuéra oikuaa porã ko ñande rekove mbykyha yvy apére, ha mba’eve’ỹre jahajeytaha yvy ape árigui ág̃a ñamanóvo. Oikuaa porã avei yvy ndaha’eiha ñanemba’e ha reieténte ñañemomba’eha hese. Yvy ha oĩmíva guive ipype: ka’avo, mymba ha itakuéra; ndaha’éi ñanemba’e. Oikuaa porã hikuái jajuha yvy ape ári jahekávo tekokatu ha upe mba’e jahupytytaha ñande rekopotĩ ramo añoite. Upevakuére ha’ekuéra oñeha’ã oiko porã tekohápe ha tekoha ndive. Upévare ha’ekuéra oñeha’ã ohupyty tekokatu ha omboyke mba’epota. ▼
== Ava imba'epotáva ha ava hekokatúva ==
=== AVAKUAATY MOMBA’EGUASU ÑEMOARANDÚPE (IMPORTANCIA DE LA ANTROPOLOGÍA EN LA EDUCACIÓN) ===
[[File:Pieter Bruegel the Elder - The Tower of Babel (Vienna) - Google Art Project - edited.jpg|thumb|270px|Upe mombe'u ''Óga yvate Vavel-pegua'' omohechauka haihára rupive mba'éicha yvypóra imba'epotáva ha hekokatúva, ymaguare guive, upéva avei avakuaaty ohesa'ỹijo.]]
Ñamyesakãvo Avakuaaty he’iséva, jahechakuaákuri mba’éichapa hypy’ũ ha ipypuku umi arandu ombyatýva. Upévare ja’ekuaa Avakuaaty oipytyvõtaha añetehápe temimbo’épe hembiapópe, ome’ẽvo ichupe tapereko ha aporeko oikotevẽva ohesa’ỹijo hag̃ua hetepy, hekoha, tekombo’e, ñe’ẽkuaa, ñe’ẽporãhaipyre, ñe’ẽkõi, tavarandu, térã katu ñande ypykue reko.
▲Aranduka [[ Bibliabiblia]]-pe niko oñemombe’uoñemombe'u, techapyrã, yma, ymaite, ñandeava ypykuérakuéra oñeha’ãhagueoñeha'ãhague ohupyty yvága ha upevarã omopu’ãhagueomopu'ãhague aipo “[[Torre"Óga deyvate Babel]]”Vavel-pegua" oje’ehaoje'eha oñemoag̃uivévo [[Ñandejára|Tupãgui ]]. Heta oñeha’ã rire ndohupytykuaáikuri hembipota ha upevakuére ñande rapicha oikundaha ñepyrũ heta tape rupi . Ojeipa hikuái ojuehegui. Upevakuére ndaje oñepyrũ heñói heta táva ha opaichagua ava no’õno'õ oparupirei, oñe’ẽvaoñe'ẽva heta hendáicha. Jepémo ndapeichái ojehúkuri, upe mombe’ugua’u[[mombe'ugua'u]] oñeha’ãoñeha'ã ñanderesape’añanderesape'a ohechaukávo ñandéve ñande retaha [[yvy ]] ape ári ha jajoavyha heta mba’épemba'épe: tembiasakue, [[jeroviapy|jeroviakatu ]], virurekokuaa ha tembipotápe.
▲Upéicha rupi -hetahaguére ava no’õ- maymaMayma jajoavy avei ñande rembipotápe. Jaju ko yvy ape ári ha ndaijaikuaaporãi ma’erãpama'erãpa. Upevakuére heta oĩ ñande rapichakuéra apytépe '''imba’epotáva'''nteimba’epotávante, oheka’ỹva tekokatu. Umi imba’epotáva ou omba’apohag̃uánte ha oiko omba’apohápente, ohupyty hag̃ua heta viru ha viru rupive oñeha’ã oguereko ha ojogua ikatumíva guive, tahepy hepyháicha. Omba’apo iko’ẽ guive pyharepyte peve. Noñangarekói ijehe. Ipy’arag̃e. Upéicha rupi okakuaapa mboyve hasykatupaitéma avei. Ohecha’ipaitéma ha ndahoryvéima. Ndohechakuaavéima mba’eporãita oĩva tekoguápe. Iporãva’erãIporãva'erã ñañeporandu hesehápe: ¿Ma’erãtepaMa'erãtepa omba’apoitereiomba'apoiterei? . ¿Mba’érepikoMba'érepiko oguerekopase? . Amo hapópe, ág̃a omano mboyve , ¿mba’épiko ojapopáta mba’e’etaitamba'e'etaita ombyatyva’ekuéguiombyatyva'ekuégui ha ma’erãkatupikoma'erãkatupiko ombyaty aiporõ? .
Temimbo’e ndaha’eiva’erã ku ojaporeínteva hembiapo, vaivai; térã arandu ka’atýpente oñembokatupyrýva, ỹrõ katu ogueroviareipáva ohendúva guive oikuaaporã’ỹre. Ha’e oñeporanduva’erã ijupevoi ha oporanduva’erã taha’eha’évape umi mba’e nahesakãporãiva chupe. Ohekava’erã tekokatu, itenondeve’arã. Omyatyrõ’arã hekovaíva, ombopyahujeyjey’arã hembikuaa. Oikova’erã arapysandúicha. Ojesarekova’erã opaite mba’ére ha upevarã oñemoarandukatuva’erã.
▲Ág̃a katu ndaha’éi peichagua meme umi jaikóva yvy ape ári. Oĩ avei ohecháva tekove ambue hendaicha ha he’íva hikuái tekotevẽha jaheka '''tekokatu ''' ha ñamboyke mba’epota. Ko’ãva apytépe oime hikuái umi ñande rapicha Guarani, ohekáva añetehápe upe tekokatu.
▲Ndahetái niko avakuaaty rembikuaarekahára ñane retãme. Upe mba’ére tekotevẽ avei jajepy’apy. Ja’ehaguéicha Avakuaaty oipytyvõ añetéta temimbo’épe oñembokatupyry aja ha upéi hembiapópe. Tetã oĩva guive ha iñasãiva yvy apére, ojoavy katuete hembikuaápe. Umi joavy hesakãporãve hag̃ua ñandéve, tekotevẽ jaipuru Avakuaaty, hese ae jaikuaáta mba’érepa tetã ha avano’õ heko ha hembikuaa ambue hikuái. Jaikuaávo umi mba’e ikatuva’erã avei ñambopyahu tetã rembiasa opaite mba’épe: tekombo’e, tesãi, virupurukuaápe. Avakuaaty rupive ñahesa’yijokuaa Paraguay rembiasa, yma ha ág̃a, ha upekuévo jaikuaaporãvéta avei moõguipa jaju, mávapa ñande ha moõgotopa jaha. Avakuaaty oikuaauka temimbo’ekuérape umi aporeko oipurukuaáva tembikuaarekápe: jesareko aporeko, poranduhaipy aporeko, porandujoyvy aporeko, andu’aporeko, papy’aporeko hamba’e, ombohape hag̃ua iñemoarandu taha’e ha’éva mba’épe.
▲Mbo’ehaokuéra omotenonde tembikuareka ha tembikuaaty, upévare mbo’ehaógui oikova’erã tembikuaareka renda, oikova’erã chugui Avakuaaty raity, ikatuhaguáicha hyepy guive ojeheka, ojehupyty, oñembyaty, oñembopyahujey ha ojekuaauka arandu pyahu; péicha ñaipytyvóta ñane retãme teko porãve rekávo.
▲Ha’ekuéraHa'ekuéra oikuaa porã ko ñande rekove mbykyha yvy apére, ha mba’eve’ỹremba'eve'ỹre jahajeytaha yvy ape árigui ág̃a ñamanóvo. Oikuaa porã avei yvy ndaha’eihandaha'eiha ñanemba’eñanemba'e ha reieténte ñañemomba’ehañañemomba'eha hese. Yvy ha oĩmíva guive ipype: ka’avo[[ka'avo]], [[mymba ]] ha [[ita|itakuéra ]]; ndaha’éi ñanemba’eñanemba'e. Oikuaa porã hikuái jajuha yvy ape ári jahekávo tekokatu ha upe mba’e jahupytytaha ñande rekopotĩ ramo añoite. Upevakuére ha’ekuéraha'ekuéra oñeha’ãoñeha'ã oiko porã tekohápe ha tekoha ndive . Upévare ha’ekuéra, oñeha’ãoñeha'ã ohupyty tekokatu ha omboyke mba’epotamba'epota.
=== AVAKUAATY ÑEMBOJA’O (DIVISIÓN DE LA ANTROPOLOGÍA) ===
▲Heta ha opaichagua apañuãi oĩ oñemyesakãkuaáva Avakuaaty rupive. Umi apañuãi oñeikũmby hag̃ua tekotevẽ ojepurukatu taperekokuéra. Upévare, Avakuaaty, ambue kuaatýicha, oñemboja’o heta hendápe, ág̃a katu mokõi hína umi ojekuaavéva:
# [[Avakuaaty tetepyguigua]], ha
# [[Avakuaaty tembiapoguigua]].
== Arandukapurupyre ==
== KUATIAÑE’ẼITA (BIBLIOGRAFÍA) ==
<small>
# Aguilera Jiménez, Domingo. Pukarã, Chistes folklóricos paraguayos. Paraguaýpe, Paraguay: Cepag, 1998. 262p.
* Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI)
[[Ñemohenda:TembikuaatyAvakuaaty]]
{{Link FA|es}}
{{destacado|es}}
| 