Diferencia entre revisiones de «Guarani Ñe'ẽpukuaa»

'''GUARANI ÑE'ÊPUKUAAẼPUKUAA (FONOLOGÍA GUARANI)'''

'''ÑE'ÊPUKUAAẼPUKUAA'''

Ñe’êpukuaaÑe’ẽpukuaa niko ñe’êtekuaañe’ẽtekuaa vore ñanerekombo’éva mba’éichapa ñambohyapu ha jahaiva’erâjahaiva’erã hekopete umi taipu (fonemas), ñe’êpehêñe’ẽpehẽ (sílabas) ha ñe’êñe’ẽ (palabras) peteîpeteĩ ñe’êteguañe’ẽtegua.

Guarani ñe’êpukuaañe’ẽpukuaa ñahesa’ÿijokuaa kóicha:

*1.1. PuteîPuteĩ ha taiteîtaiteĩ (monofonía y monografía)

*1.2. Muanduhe Pu'atâatã (acento tónico)

*1.3. Muanduhe TîguaTĩgua (acento Nasal)

*1.4. Ñe'êpehêtaiẽpehẽtai purukuaa (polisíntesis)

TekotevêTekotevẽ jaikuaa Guarani haikatu, ko’ága jaipurúva, om-bohetekatuhague mbo’ehára Reinaldo Julián Decoud Larrosa.

Jepémo heta tapicha katupyry oñeha’âjepékurioñeha’ãjepékuri ohesa’ÿijo Guarani ñe’êtekuaañe’ẽtekuaa, '''Reinaldo Julián Decoud Larrosa''' ha’ehína upe omba’apoporâve’akueomba’apoporãve’akue.

Heta ára ojepurúkuri opaichagua tai (letras) ñane avañe’êavañe’ẽ ojehai agua. Jahechakuaa hagua upe mba’e natekotevêinatekotevẽi jaha puku, ñamoñe’êkuaánteñamoñe’ẽkuaánte umi aranduka (libros) ymave guare ha umívape jajuhúta mba’éichapa ñane ñe’êñe’ẽ ojehaíkuri opaicharei.

Guarani ñe’êteñe’ẽte oguereko mbohapypa mbohapy taipu (fonemas) ha umíva jahai hagua jaipuru peteêpeteẽ achegety oguerekóva mbohapypa mbohapy tai (letras). Upévare jahai hagua peteï taipu jaguereko peteï tai año. Ndaipóri jajavy hagua.

Águi jahecháta máva mávapa umi tai ha mba’eichaitépa jaipuruva’erâjaipuruva’erã.

a - âã - ch - e - êẽ - g - g̃ - h - i - îĩ - j - k - l - m - mb – n - nd - ng - nt - ñ - o - ôõ - p - r - rr - s - t – u - ûũ - v - y - y - ' (puso).

1.1. Guarani ñe’êñe’ẽ achegetýpe jaguereko '''pakôipakõi (12) pu’ae (vocales)''', umíva apytépe jaguereko:

*1.1.1. PoteîPoteĩ (6) pu’ae jurugua: a - e - i - o - u - y; ha

*1.1.2. PoteîPoteĩ pu’ae tîguatĩgua: âã - êẽ - îĩ - ôõ - ûũ - ÿ.

Pu’ae réra ou mokôimokõi ñe’êguiñe’ẽgui: “pu” ha “ae”. “Ae” ou “ha’eñó”gui. Pu’ae hína upe ipúva ha’eño, ipúva ijeheguirei.

TechapyrâTechapyrã:

*Kua = Chive vakapipopo ikua KuâKuã = Amo karai ohunga ikuâikuã

*Oke = Pe mitâmitã oke OkêOkẽ = Nati ombotýkuri okêokẽ

*Api = Heta oîoĩ oguasu’apíva ApîApĩ = Ko karia’y oñeñapîoñeñapĩ

*Ro = Peru ho’u pohâpohã iróva RôRõ = RejúrôRejúrõ aháta nendive

*Pytu = Haimete ñandepytupa PytûPytũ = Ore róga iñipytûmbaiñipytũmba

1.2.Umi '''mokôipamokõipa peteîpeteĩ (21)''' tai hembýva ha’ehína '''pundie (consonantes)''' ha umíva apytépe jajuhukuaa:

1.2.2) Poapy (8) pundie tîguatĩgua: g̃ - m - mb - n - nd - ng - nt – ñ, oñemohendajeýva kóicha:

*1.2.2.1) Irundy (4) pundie tîguáitévatĩguáitéva: g̃ – m – n – ñ; ha

*1.2.2.2) Irundy (4) pundie tîjuruguávatĩjuruguáva: mb –nd –ng –nt.

Pundie réra ou moköi ñe’êguiñe’ẽgui avei: “pu” ha “ndie”. “Ndie” ou “ndive”gui. Pundie he’ise ipúva ambue ndive. Pundie oikotevêoikotevẽ ambue taipúru ipu hagua. Péicha “m” hyapu ñambojoajúrôñambojoajúrõ hese umi pu’ae (ma, me, mi, mo, mu, my).

Guarani pundiekuéra réra ja’e hagua tekotevêtekotevẽ ñambojoa-ju hesekuéra pu’ae “e” (che, ge, he, je, ke, le, me, mbe, ne, nde, nge, nte, ñe, pe, re, se, te, ve). Puso añoite héra tee.

|g̃ = g̃uahêg̃uahẽ || N = nandi || RR = karréta

'''2. Puso''' ha’e avei peteîpeteĩ pundie. Ichupe oñembohéra pundie hay’opy’agua. Puso jaipuruva’erâjaipuruva’erã mokôimokõi pu’ae pa’ûmepa’ũme año. Araka’eve ndajaipuruiva’erândajaipuruiva’erã mokôimokõi pundie pa’ûmepa’ũme, térâtérã peteîpeteĩ pu’ae ha peteîpeteĩ pundie pa’ûmepa’ũme.

Puso jaipuruhápe katuete ñamopa’ûñamopa’ũ mokôimokõi pu‘ae.

TechapyrâTechapyrã:

'''3.1.''' ha, he, hi, ho, hu, hy, jahai hagua jaipuruva’erâjaipuruva’erã tai “h”.

TechapyrâTechapyrã:

'''3.2.''' ja, je, ji, jo, ju, jy, jahai hagua jaipuruva’erâjaipuruva’erã tai “j”.

TechapyrâTechapyrã:

'''3.3.''' ka, ke, ki, ko, ku, ky, jahai hagua jaipuruva’erâjaipuruva’erã tai “k”. Guarani achegetýpe ndaipóri “c” térâtérã “q”.

TechapyrâTechapyrã:

'''3.4.''' sa, se, si, so, su, sy, jahai hagua jaipuruva’erâjaipuruva’erã tai “s”. Ñane ñe’êteñe’ẽte achegetýpe ndaipóri “c” térâtérã “z”.

TechapyrâTechapyrã:

'''3.5.''' va, ve, vi, vo, vu, vy, jahai hagua jaipuruva’erâjaipuruva’erã tai “v”. Avañe’êAvañe’ẽ taikuéra apytépe ndaipóri “b”.

TechapyrâTechapyrã:

B, C, D, F, LL, Q, W, X, Z España ñe’êteñe’ẽte achegetype-gua ndaipóri Guaraníme, ha oîrôoĩrõ katu ndojepurúi España ñe’êtépeñe’ẽtépe ojepuruháicha. Péicha:

'''5. JESAREKOPYRÂJESAREKOPYRÃ'''

'''5.1)''' Taipu “p” iñambue ha oiko ichugui “mb” ñambojoa-júvo henondépe ñe’ë térâtérã ñe’êpehêñe’ẽpehẽ tîguatĩgua.

TechapyrâTechapyrã:

*pyhy (sâmbyhysãmbyhy) /

'''5.2)''' Taipu “s” iñambuénte avei ha oiko ichugui “nd” ñamohendávo henondépe ñe’êñe’ẽ térâtérã ñe’êpehêñe’ẽpehẽ tîguatĩgua.

TechapyrâTechapyrã:

'''5.3)''' Avei taipu “k” iñambue ha oiko ichugui “ng”, oñembojoapývo henondepe ñe’êñe’ẽ térâtérã ñe’êpehêñe’ẽpehẽ tîguatĩgua.

'''5.4)''' Guarani pundiekôipundiekõi (ch, mb, nd, ng, nt, rr) hína peteîpeteĩ tai año. PundiekôiPundiekõi ñamoñe’êpehêva’erâñamoñe’ẽpehẽva’erã pu’ae térâtérã pu’aekuéra hapykuerigua ndive. Nañamboja’óiva’erâNañamboja’óiva’erã pundieköi araka’eve.

TechapyrâTechapyrã:

===MUANDUHE PU’ATÂPU’ATÃ===

# Pu’ae atâatã (vocal tónica)

# Ñe’êÑe’ẽ ñemohenda imuanduhe rupi (clasificación de las palabras por su acento)

Guaraníme ha’e tyapu atâatã jahekuavóva peteîpeteĩ pu’ae ári.

TechapyrâTechapyrã:

'''2.1. Muanduhe hai (acento gráfico u ortográfico):''' Ha’e pe muan-duhe jahaíva térâtérã ñaha’ângahaívañaha’ãngahaíva ( ´ ).

TechapyrâTechapyrã:

TechapyrâTechapyrã:

'''2.3. Muanduhe tîguatĩgua (acento nasal):''' Ha’e pe muanduhe ojehaitîguávaojehaitĩguáva ( ~ ).

TechapyrâTechapyrã:

*porâporã /

*okêokẽ /

*ko’êko’ẽ /

'''3. Pu'ae atâatã'''

Ha’e pe pu’ae oñomomuanduhe hai térâtérã purekóva.

TechapyrâTechapyrã:

'''4. Ñe’êÑe’ẽ ñemohenda imuanduhe rupi'''

'''4.1. Ñe'êẽ imuanduheteîvaimuanduheteĩva (Palabras monotónicas):''' Ha’e umi ñe’êñe’ẽ oguerekóva ipype peteîpeteĩ pu’ae atâatã añónte (hai térâtérã pureko).

TechapyrâTechapyrã:

'''4.2. Ñe'êẽ imuanduhe'etáva (Palabras politónicas):''' Ha’e umi ñe’êñe’ẽ oguerekóva ipype mokôimokõi térâtérã hetave pu’ae atâatã (hai térâtérã pureko).

TechapyrâTechapyrã:

'''5.1.''' Pu’ae atâatã ndaha’éirôndaha’éirõ pu’ae paha ñe’êñe’ẽ imuanduheteîvapeimuanduheteĩvape, oguerâhava’erâoguerãhava’erã muanduhe hai.

TechapyrâTechapyrã:

'''5.2.''' Pu’ae atâatã ndaha’éirôndaha’éirõ pu’ae paha ñe’êñe’ẽ imuanduhe’etávape, oguerahava’erâoguerahava’erã muanduhe hai.

TechapyrâTechapyrã:

'''5.3.''' Pu’ae atâatã ha’érôha’érõ pu’ae paha ñe’êñe’ẽ imuanduheteîvaimuanduheteĩva ha imuanduhe’etávape, ndoguerahai’arândoguerahai’arã muanduhe hai araka’eve; ja’eporâsérôja’eporãsérõ, pe ñe’êñe’ẽ imuanduhe pureko opytávo.

TechapyrâTechapyrã :

# Taipu tîguatĩgua

# Muanduhe tîguatĩgua purukuaa

'''1. Taipu tîguatĩgua'''

Jaipurukatu hagua muanduhe tîguatĩgua tekotevêtekotevẽ jaikuaa máva mávapa umi taipu tîguatĩgua. Upéva rehe ñanemandu’araêtañanemandu’araẽta umíva rehe.

*Pu'ae tîguatĩgua: âã - êẽ - îĩ - ôõ - ûũ - ÿ.

*Pundie tîguatĩgua: g̃ - m - mb - n - nd - ng - nt - ñ.

'''2. Muanduhe tîguatĩgua purukuaa'''

'''2.1.''' Pu’ae tîguatĩgua ñamoñe’êpehêrôñamoñe’ẽpehẽrõ peteîpeteĩ pundie jurugua ndive, oguerahava’erâoguerahava’erã muanduhe tîguatĩgua

TechapyrâTechapyrã:

*PytâPytã - py / tâtã

*OkêOkẽ - o / kêkẽ

*Hu'ûũ - hu / 'ûũ

'''2.2.''' Pu’ae tîguatĩgua ñamoñe’êpehêrôñamoñe’ẽpehẽrõ peteîpeteĩ pundie tîguatĩgua ndive, ndo-guerahaiva’erâguerahaiva’erã muanduhe tîguatĩgua. Pe pundie tîguatĩgua ijehegui omotîomotĩ-guáma ñe’êpehêmeñe’ẽpehẽme.

TechapyrâTechapyrã:

'''2.3.''' Muanduhe tîguatĩgua ( ~ ) omyengovia muanduhe haípe ( ´ ), umi pu’ae atâatã tîguávapetĩguávape.

TechapyrâTechapyrã:

*MokôiMokõi - Mo / kôikõi

*PytûmaPytũma - Py / tûtũ / ma

*ÑasêvaÑasẽva - Ña / sêsẽ / va

Hetápe oipyapy ko muanduhe tîguatĩgua jepuru. Oï oñeporan-dúva mba’eicharupípa jahekýi pu’ae tîguatĩgua árigui imuanduhe. Umíva he’i ndaikatuiha jajapo upe mba’e ha’égui peteîpeteĩ tai año, ndaikatúiva ñamboja’o.

Ko ára peve ndojejuhúi gueterei aporeko (técnica) ikatú-tava jaipuru muanduhe tîguatĩgua ñaha’ângahaiñaha’ãngahai hagua hekopete. Upévare, ága peve jaipuru manduhe tîguatĩgua mbo’ehára Reinaldo Decoud Larrosa omyesakâhaguéichaomyesakãhaguéicha.

'''3. PytyvôrâPytyvõrã'''

Guarani oñe’êkuaa’ÿvapeoñe’ẽkuaa’ÿvape hasy’imíjepi ombohyapu térâtérã omohenda hagua hekopete, jehaípe, muanduhe tîguatĩgua. PeteîPeteĩ aporeko jaipurukuaáva ñane remimbo’ekuéra ndive ikatupyry hagua muanduhe tîguatĩgua purúpe niko ha’ehína ñe’êñe’ẽ ha ñe’êpehêtaiñe’ẽpehẽtai tîguatĩgua jehai py’ÿi, ñamombyta meve iñakâmeiñakãme.

TechapyrârôTechapyrãrõ, jaipurukuaa ko’âvako’ãva:

|colspan="2"|'''Ñe’êÑe’ẽ'''

|colspan="1"|'''Ñe’êpehêtaiÑe’ẽpehẽtai'''

| -PeteîPeteĩ ||-MokôiMokõi || rôrõ (ohórôohórõ)

| -PorâPorã ||-OkêOkẽ || rârã (aorâaorã)

| -MorotîMorotĩ ||-HûHũ || mo’âmo’ã (oumo’âoumo’ã)

| -g̃uahêg̃uahẽ ||-g̃uarâg̃uarã || va’erâva’erã (ouva’erâouva’erã)

| -Hag̃ua ||-MitâMitã || arâarã (he’i’arâhe’i’arã)

| -Ñe’êÑe’ẽ ||-Me’êMe’ẽ || ÿ (aguata’ÿ)

| -Ma’êMa’ẽ ||-Ko’êKo’ẽ||

| -PeêPeẽ ||-OîOĩ||

| -AkâAkã ||-SêSẽ ||

| -ÂÃ ||-Ko’âKo’ã||

===ÑE’ÊPEHÊTAIÑE’ẼPEHẼTAI PURUKUAA===

# Ñe’êpehêtaiÑe’ẽpehẽtai ñemohenda

# Ñe’êpehêtaiÑe’ẽpehẽtai ha ñe’êrireguañe’ẽriregua purukuaa

'''1. Ñe’êpehêtaiÑe’ẽpehẽtai ñemohenda'''

Ñane avañe’êmeavañe’ẽme niko oîoĩ heta ha opaichagua ñe’êpehêtaiñe’ẽpehẽtai. OîOĩ jaipurukuaáva tero, teroja ha ñe’êtejañe’ẽteja ndive ha hetaiteve oîoĩ jaipurukuaáva ñe’êtévañe’ẽtéva ndive. '''Ñe’êpehêtaikuéraÑe’ẽpehẽtaikuéra''' apytépe oîoĩ:

# ñe’êapohañe’ẽapoha (voz),

# ñe’êtekoñe’ẽteko (modo),

Umi ñe’êpehêtaiñe’ẽpehẽtai mboyvegua, ñe’epehêtaiñe’epehẽtai upeigua ha umi ñe’êrireguañe’ẽriregua iñe’êpehêteîvaiñe’ẽpehẽteĩva ojoajuva’erâojoajuva’erã iñe’êrapóreiñe’ẽrapóre (raíz), ha oiko chuguikuéra peteîpeteĩ ñe’êñe’ẽ año jehaípe.

'''2. Ñe’êpehêtaiÑe’ẽpehẽtai ha ñe’êrireguañe’ẽriregua purukuaa'''

'''2.1.''' Ñe’êpehêtaiÑe’ẽpehẽtai mboyvegua (partículas prefijas) ha’e umi oñemohendáva ñe’êrapoñe’ẽrapo (raíz) mboyve.

*Aguata (a = papapy ha avaite ñe’êpehêtaiñe’ẽpehẽtai)

*Ndaguatái (nd = ysaja ñe’êpehêtaiñe’ẽpehẽtai)

*Namboguatái (mbo = ñe’êapohañe’ẽapoha ñe’êpehêtaiñe’ẽpehẽtai)

'''2.2.''' Ñe’êpehêtaiÑe’ẽpehẽtai upeigua (partículas sufijas) ha’e umi oñemohendáva ñe’êrapoñe’ẽrapo rire.

*Namboguataséi (se = ñe’êtekoñe’ẽteko ñe’êpehêtaiñe’ẽpehẽtai)

*Namboguataséikuri (kuri = ára ñe’êpehêtaiñe’ẽpehẽtai)

*Namboguataseiétekuri (ete = kokatu ñe’êpehêtaiñe’ẽpehẽtai)

*Ryguasume (me = meña ñe’êpehêtaiñe’ẽpehẽtai)

'''2.3.''' Guarani ñe’êysajakuaápeñe’ẽysajakuaápe (morfología) jajuhukuaa poapýichagua ñe’êñe’ẽ ha umíva apytépe oîoĩ ñe’êrireguañe’ẽriregua. Kóva ai-pórôpórõ ha’e ne’êne’ẽ, ndaha’éi ñe’êpehêtaiñe’ẽpehẽtai.

Ñe’êrireguaÑe’ẽriregua oñemohendajey. OîOĩ iñe’êpehêteîvaiñe’ẽpehẽteĩva (monosi-lábicas) ha iñe’êpehê’etávaiñe’ẽpehẽ’etáva (polisilábicas).

Umi iñe’êpehêteîiñe’ẽpehẽteĩ apytépe oîoĩ:

* Pe (jaipurukuaáva ñe’êñe’ẽ jurugua ndive)

* Me (jaipurukuaáva ñe’êñe’ẽ tîguatĩgua ndive)

Ko’âKo’ã ñe’êrireguañe’ẽriregua ojoaju’arâojoaju’arã ñe’êñe’ẽ ijykereguáre.

'''TechapyrâTechapyrã:'''

# Ha’e oñongatu heta mba’e iñapytu’ûmeiñapytu’ũme

# OmosâingoOmosãingo ijao okêreokẽre

# Amo mitâmitã oho okarúvo