Hapõñe’ẽ
Hapõñe’ẽ (日本語, Nihongo) ha ku ñe'ẽ oñe'ẽva Hapõ retãme. Hapõñe'ẽ ñemohenda altáika ñe'ẽ ñemoñare apytépe, oñemyesakãva'era gueteri. Hesakãporã ojehe'aha koreañe'ẽ rehe ha oĩ ogueroviáva mokõive ñe'ẽ hapõñe'ẽ ha koreañe'ẽ ojoajuha ñe'ẽnguéra aty manchu-tunguses rehe, oguerekóva ko'ágãrupi ndaha'éi heta sua ñe'ẽharakuéra China Tekoha Tetã yvate-kuarahyresẽ gotyo ha tendakuérape Rrusiagua hi'aguĩva chugui. Oĩ ñe'ẽrekokuaahára he'íva oĩha peteĩ aty hapõñe'ẽ pegua, omoĩngéneva mokoĩ ñe'ẽ: hapõñe'ẽ ha riukiuáno, ñe'ẽ oiporúva ko'agãite 1.650.000 tapichakuérarupi tavao Okinawa-pe.[1] Ojehai hag̃ua Hapõñe'ẽme, ojeipuru kanji, hiragana ha katakana.
Ñe'ẽhára hetakue jehaijey
Oĩ 124.350.000 avakuéra umi 127.700.000 avakuéra apytégui oñe'ẽva hapõñe'ẽ iñe'ẽ ñepyrũguáramo. 1.650.000 oñe'ẽva riukiu, 1.600.000 oñe'ẽva koreañe'ẽ ha 100.000 ainu ñe'ẽhára oguerekóva hapõñe'ẽ iñe'ẽ mokõiháramo. Oĩ heta hapõñe'ẽ ñe'ẽhára aty Tetã peteĩ reko Amérikagua-pe (800.000 ñe'ẽharakuéra, ãvagui 250.000 oĩ Hawaii-pe), Vrasil (700.000), Perũ (80.000), Argentina (30.000) ha Volívia retãme (10.000).
Tembiasakue jehaijey
Oĩ haiharakuéra ombojoajúva arandukuaa neolítika Jomon ainu-kuéra ñe'ẽre, tavayguakuéra ymaguare oĩva Hapõ retãme, orekóvagueteri 100.000 ñe'ẽharakuérarupi. Upéicharamo jepe, añetéva noguahẽiha gueteri ko'ágã meve mba'evéichagua ko ñe'ẽ rechaukaha Jomon arandukuaa rehegua, ha avei ndaipóri Yayoi rehegua (sa ro'y III a.C. – sa ro'y II d. C. ) Techapyrã ñepyrũgua hapõñe'ẽ ñe'ẽhára aty rehegua osẽva'ekue saryty VIII d.C.-pe.
Hapõñe'ẽ ymaguare arapa'ũ oho sa ro'y VIII guive XII d. C. peve. Tembiapokue haipyréva, hérava vúngo, ojejapova'ekue sa ro'y XI ha XIII pa'ũrupi. Hapõñe'ẽ ymaguare ojoguáma ohóvo hapõñe'ẽ ko'agãguápe.
Hapõñe'ẽ ñe'ẽnunga oĩ hetaichagua, tuicha rupi tenda oñemohendaha ha yvyty rupi oĩva Hapõ retãme. Ikatu jahechakuaa mbohapy hapõñe'ẽñe'ẽnunga: Tokio-pegua ñe'ẽnunga (ha ñe'ẽnguéra ojeiporúva ijykére); ñe'ẽnungakuéra kuarahyreikegua, oñeñe'ẽva tenda mbyteguápe, hi'aguĩva Tojáma, Kyoto, Hyōgo ha Mie, ha ñe'ẽnugakuéra Shikóku; ha ñe'ẽnunga Kyūshū, oúva hapõñe'ẽ ymaguarégui ñe'ẽnunga kuarahyresẽgua, ha'éva peteĩ aty michĩvéva ñambojojárõ ko'ã mokõi ñe'ẽre ha oñeñe'ẽva Hachijojima, Kōchi ha sa'imi ambue tendahareve.
Nameméi ojukypyty ko'ã ñe'ẽnungakuéra mombyrýva ojoehegui. Oĩ haguã jokupyty, ary 1868 guive oñeguenohẽva'ekue peteĩ ñe'ẽnunga hendapýva oñemopyendáva ñe'ẽnunga Tokio-peguáre, ojeheróva hyōjungo. Hapõñe'ẽ hendapýva ojeiporu oparupiete: oñembo'e opavave mbo'ehao oĩva Hapõ retãme, ojekuaa ta'angambyrýpe, haipyre osẽva tetã sãmbyhyhágui, ambueve. Jehairãme ojeiporuva'ekue vungo 1900 peve; 1900 ha 1940 pa'ũrupi, peteĩ haipyre peichareivéva, hérava Kogo, ojojuhuva'ekue vungo ndive. Upe guive oñembojeroviave ohóvo kógo, jepe vúngo oikuaágueteri tembiasa haiharakuéra, ñe'ẽkuaarekohára ha oñemoarandúva tekojoja pytyvõharakuéra.[2]
