Ñe'ẽtéva Guaraníme

Ñe'ẽ oñandukáva tembiapo ha mba'apo

ÑE'ẼTÉVA GUARANÍME (LOS VERBOS EN GUARANI)

ÑE'ẼTÉVA

  1. He’iséva (concepto)
  2. Ñe’ẽtéva ñemohenda (clasificación)
  1. Ñe’ẽtéva moambueha (accidentes)

HE’ISÉVA jehaijey

Ñe’ẽtéva niko ha'ehína upe ñe'ẽ oñandukáva tembiapo ha mba'apo.

Techapyrã:

  • karu = rekaru, okaru, jakaru, rokaru, pekaru, okaru
  • vy'a = revy'a, ovy'a, javy'a, rovy'a, pevy'a, ovy'a
  • ñe'ẽ = reñe'ẽ, oñe'ẽ, ñañe'ẽ, roñe'ẽ, peñe’ẽ, oñe'ẽ

ÑE’ẼTÉVA ÑEMOHENDA jehaijey

  • 2.1. Iñe'ẽpu'andu rupi (por su fonética)
  • 2.2. Hetepy rupi (por su estructura)
  • 2.3. Hekorasapy rupi (por su acción)
  • 2.4. Imosusũ rupi (por su conjugación)
  • 2.5. Ijysaja rupi (por su forma)
  • 2.6. Hekoambue rupi (por su variabilidad)

IÑE'ẼPU'ANDU RUPI jehaijey

  • 2.1.1. Ñe'ẽtéva Jurugua (verbo oral)
  • 2.1.2. Ñe'ẽtéva tígua ( verbo nasal)

HETEPY RUPI jehaijey

  • 2.2.1. Ñe'ẽtevateĩ (verbo simple)
  • 2.2.2. Ñe'ẽteva'eta (verbo compuesto)

ÑE'ẼTEVATEĨ Ha'e umi ñe’ẽtéva iñe’ẽrapo peteĩva; ja’eporãsérõ, oikóva peteĩ ñe'ẽgui.

Techapyrã: DDDd*guata - guapy - sẽ - kañy – ñani

Techapyrã:

  • pokyty
  • reipokyty /
  • oipokyty /
  • jaipokyty /
  • roipokyty /
  • peipokyty /
  • oipokyty
  1. Oĩ ñe’ẽtéva katuete oipurúva ñe’ẽpehẽtai mboyvegua “i”, hyapu porã hagua. Techapyrã: ñamosusũvo pokyty, henon-dépe ñamohenda ñe’ẽpehẽtai mbohyapukatúva (partícula eu-fónica) “i”. Péicha:
  • pota (aipota, reipota) /
  • typei (aitypei, reitypei) /
  • ke (aike, reike) /
  • nupã (ainupä, reinupä) /
  • ko (aiko, reiko) /

HEKORASAPY RUPI jehaijey

  • 2.3.1. Ñe'ẽtéva Mbohasapyréva (verbo transitivo)
  • 2.3.2. Ñe'ẽtéva Mbohasapyre’ỹva (verbo Intransitivo)

ÑE'ẼTÉVA MBOHASAPYRÉVA: Ha’e umi ñe’ẽtéva hesakã’ỹva ijehegui ha oikotevẽva ambue ñe’ẽre, oĩva moĩmbaha mbohasapyrévarõ, hesakã hagua. Techapyrã:

  • gueru = ha’e ogueru vakapipopo ("vakapipopo", moĩmbaha mbohasapyréva)
  • jogua = ha’e ojogua mokõi vosa ("mokõi vosa", moĩmbaha mbohasapyréva)
  • guereko = ha’e oguereko kuatia ("kuatia", moĩmbaha mbohasapyréva)

ÑE'ẼTÉVA MBOHASAPYRE'YVA: Ha’e umi ñe’ëtéva ijehegui hesakäva.

Techapyrã:

  • guata = Chive oguata / guapy = Ñande jaguapy

IMOSUSŨ RUPI jehaijey

  • 2.4.1. Ñe'ẽtevatee (verbo propio)
  • 2.4.2. Ñe'ẽtéva Teróva (verbo predicativo)
  • 2.4.3. Ñe'ẽtéva Terarãnguéva (verbo pronominal)

ÑE'ẼTEVATEE: Ha’ehína ñe’ẽtéva hekopetéva ha imo-susũme oipurúvajepi ko’ã ñe’ẽpehẽtai avaite ha papapy-gugua: a - re - o ja (ña) - ro - pe - o

Techapyrã:

VERBO ORAL
VERBO NASAL
aguata ahenói
reguata rehenói
oguata ohenói
jaguata ñahenói
roguata rohenói
peguata pehenói
oguata ohenói

ÑE'ẼTÉVA TERÓVA: Ko’ãva katu ha’ehína umi téra (tero, teroja ha ñe’ẽteja) oñemosusũkuaáva; ja’eporãsérõ, téra oñemboheko ñe’ẽtéva.

Techapyrã:

Tero
Jurugua
Tĩgua
Che cheao Che cheakã
Nde ndeao Nde neakã
Ha'e ijao Ha’e iñakã
Ñande ñandeao Ñande ñaneakã
Ore oreao Ore oreakã
Peẽ pendeao Peẽ peneakã
Ha'ekuéra ijao Ha’ekuéra iñakã
Teroja
Jurugua
Tĩgua
Che cheyvate Che cheakuã
Nde ndeyvate Nde neakuã
Ha'e ijyvate Ha’e iñakuã
Ñande ñandeyvate Ñande ñaneakuã
Ore oreyvate Ore oreakuã
pendeyvate Peẽ peneakuã
Ha'ekuéra ijyvate Ha’ekuéra iñakuã
Ñe'ẽteja
Jurugua
Tĩgua
Che cheka’aru Che chemombyry
Nde ndeka’aru Nde nemombyry
Ha’e ika’aru Ha'e imombyry
Ñande ñandeka’aru Ñande Ñanemombyry
Ore oreka’aru Ore oremombyry
Peë pendeka’aru Peẽ penemombyry
Ha’ekuéra ika’aru Ha'ekuéra imombyry

Jesarekopyrã

Ñe’ẽtéva juruguáva ndive jaipuruva’erã ko’ã ñe’ẽpehẽtai: che / nde / ñande / ore / pende / (h - i - ij hi' = avaite mbohapyha, papyteĩ ha papyetápe).

Ñe’ẽtéva tĩguáva ndive jaipuruva’erã ñe’ẽpehẽtai: che / ne / ñane / ore / pene / (h - i - iñ - hi' = avaite mbohapyha, papyteĩ ha papyetápe).

ÑE'ẼTÉVA TERARÃNGUÉVA: Ha’ehína ñe’ẽtéva hekopetéva, oñemosusũva terarãnguete moĩmbaha mbohasapyréva ndive. Oñemosusũ avaite peteĩha ha mokõiháme, papyteĩ ha papyetápe. Umi terarãnguete ndo-jokupytýi.

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Nde chejuhu Nde chemuña
Che rojuhu Che romuña
Ha'ekuéra ndejuhu Ha'ekuéra nemuña
Ha'e ñandejuhu Ha'e ñanemuña
Ha'e orejuhu Ha'e oremuña
Che pojuhu Che pomuña
Ha'ekuéra pendejuhu Ha'ekuéra penemuña

Jesarekopyrã (Observación)

Terarãnguete "ro" ojepurújepi ombojekupyty hagua avaite peteĩha ha mokõiha, papyteĩme (Che rojuhu).

Terarãnguete "po" katu ojepurújepi ombojekupyty hagua avaite peteĩha, papypeteĩgua; ha avaite mokõiha, papyetágua (Che pojuhu).

Péicha avei, umi ñe’ẽtéva ijysaja’apýva (verbos triformes) (T-R-Henói / T-R-Heka), oiko jave ñe'ẽtéva terarãnguérõ oñe-moñepyrũjepi "R"-pe (nde chereka, ha’e cherenói). Péicha jave noñepyrũiva “T” térã “H”-pe.

IJYSAJA RUPI jehaijey

  • 2.5.1. Ñe'ẽtéva ijysajateĩva (verbo uniforme)
  • 2.5.2. Ñe'ẽtéva ijysaja'apýva (verbo triforme)

ÑE'ẼTÉVA IJYSAJATEĨVA: Ha'e umi ñe'ẽtéva oguerekóva peteĩ ysaja añónte ojepuru hagua.

Te-chapyrã:

  • guata /
  • purahéi /
  • juhu /
  • muña /
  • ñani /
  • jeroky /

ÑE'ẼTÉVA IJYSAJA'APÝVA: Ha'e umi ñe'ẽtéva oguerekóva mbohapy ysaja ojepuru hagua.

Techapyrã:

  • Teka / Reka / Heka /
  • Tayhu / Rayhu / Hayhu /
  • Tenói / Renói / Henói /

HEKOAMBUE RUPI jehaijey

  • 2.6.1. Ñe'ẽtéva hekopeguáva (verbo regular)
  • 2.6.2. Ñe'ẽtéva hekopegua'ỹva (verbo irregular)
  • 2.6.3. Ñe'ẽtéva heko'ỹva (verbo defectivo)

ÑE'ẼTÉVA HEKOPEGUÁVA: Ha'e umi ñe'ẽtéva naiñam-buéiva iñe'ẽrapópe oñemosusũvo.

Techapyrã:

  • guata / guapy / purahéi / kyhyje /
  • vy'a / juhu / muña.
Ñe’ëtéva Jurugua
Ñe’ëtéva Tïgua
Che aguapy Che amaña
Nde reguapy Nde remaña
Ha'e oguapy Ha'e omaña
Ñande jaguapy Ñande ñamaña
Ore roguapy Ore romaña
Peẽ peguapy Peẽ pemaña
Ha'ekuéra oguapy Ha'ekuéra omaña

ÑE'ẼTÉVA HEKOPEGUA'YVA: Ha'e umi ñe'ẽtéva iñam-buéva iñe'ẽrapópe oñemosusũvo. Avañe'ẽme jaguareko poteĩ ñe'ẽtéva hekopegua'ỹva.

Techapyrã:

a
u
y'u
Che ha'a ha'u hay'u
Nde re'a re'u rey'u
Ha'e ho'a ho'u hoy'u
Ñande ja'a ja'u jay'u
Ore ro'a ro'u roy'u
Peẽ pe'a pe'u pey'u
Ha'ekuéra ho'a ho'u hoy'u
ju
ha
e
Che aju aha ha'e
Nde reju reho ere
Ha’e ou oho he'i
Ñande jaju jaha ja'e
Ore roju roho ro'e
Peë peju peho peje
Ha’ekuéra ou oho he'i

JESAREKOPYRÃ (OBSERVACIÓN)

  1. Ko’ã poteĩ ñe'ẽtéva hekopegua'ỹva ojoavy hikuái ojoapytépe. Péicha, mbohapy “a”, “u” ha “y’u” ndaha’éi iñam-buéva iñe’ẽrapópe. Nahániri, jajesarekoporãrõ jajuhúta ko’ãva iñambueha -oñemosusũ jave- avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtaime.
  2. Ñe’ẽtéva “ju” ha “ha” katu iñambue hikuái iñe’ẽrapópe oñemosusũ jave, naiñambuéi avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtaime.
  3. Ñe’ẽtéva “e” katu iñambue mokõivépe: iñe’ẽrapópe ha avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtaime.

ÑE'ẼTÉVA HEKO'YVA: Ha'e umi ñe'ẽtéva noñemo-susũmbaiva mayma avaitépe.

Techapyrã:

  • overa /
  • otiri /
  • osunu /
  • oky /

ÑE’ẼTÉVA MOAMBUEHA jehaijey

  • 3.1.a. Papapy (número) ha 3.1.ã. Avaite (persona)
  • 3.2. Ñe’ẽapoha (voz)
  • 3.3. Ysaja (forma)
  • 3.4. Ñe’ẽteko (modo)
  • 3.5. Ára (tiempo)
  • 3.6. Kokatu (grado)

JESAREKOPYRÃ

Guaraníme papapy ha avaite oho oñondive. Ysaja mbotovéva ñe’ẽpehẽtai katu oñemboja’o mokõime: ñe’ëtéva mboyvegua (nd-n) ha ñe’ẽtéva riregua (i-ri)

PAPAPY HA AVAITE jehaijey

Ko’ã moambueha ohechauka ñandéve mávapa ñe’ẽtéva moandu apohare ha mboýpa hikuái (papyteĩ ha papyeta)

  • 3.1.1. Ha'eteguáva (categóricas),
  • 3.1.2. Moĩmbyre (imperativas o compulsivas), ha
  • 3.1.3. Potapyrã (optativas)

3.1.1. Ha'eteguáva

Papyteĩ: a - re - o

Papyeta: ja (ña) - ro - pe – o

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che aguejy amba'apo
Nde reguejy remba'apo
Ha’e oguejy omba'apo
Ñande jaguejy ñamba'apo
Ore roguejy romba'apo
Peẽ peguejy pemba'apo
Ha’ekuéra oguejy omba'apo

3.1.2. Moĩmbyre

Papyteĩ: ta - e - to

Papyeta: ja (ña) - toro - pe – to

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
takaru (Che) tame’ẽ (Che)
ekaru (Nde) eme’ẽ (Nde)
tokaru (Ha’e) tome’ẽ (Ha’e)
jakaru (Ñande) ñame’ẽ (Ñande)
torokaru (Ore) torome’ẽ (Ore)
pekaru (Peẽ) peme’ẽ (Peẽ)
tokaru (Ha’ekuéra) tome’ẽ (Ha’ekuéra)

3.1.3. Potapyrã:

Papyteĩ: ta - tere - to

Papyeta: taja (taña) - toro - tape - to

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
tajatapy (Che) tama’ẽ (Che)
terejatapy (Nde) terema'ẽ (Nde)
tojatapy (Ha’e) toma'ẽ (Ha’e)
tajajatapy (Ñande) tañama'ẽ (Ñande)
torojatapy (Ore) toroma'ẽ (Ore)
tapejatapy (Peë) tapema'ẽ (Peẽ)
tojatapy (Ha’ekuéra) toma'ẽ (Ha’ekuéra)

YSAJA jehaijey

Ysaja niko pe ombohekoañete, ombohekotove ha ohekoporandúva ñe’ẽtévape.

  • 3.2.1. Ysaja Moneíva (Forma Afirmativa)
  • 3.2.2. Ysaja Mbotovéva (Forma Negativa)
  • 3.2.3. Ysaja Porandúva (Forma Interrogativa)

3.2.1. Ysaja Moneíva: naiñe'ẽpehẽtaíri.

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajovahéi arambosa
Nde rejovahéi rerambosa
Ha’e ojovahéi orambosa
Ñande jajovahéi ñarambosa
Ore rojovahéi rorambosa
Peẽ pejovahéi perambosa
Ha’ekuéra ojovahéi orambosa

3.2.2. Ysaja Mbotovéva: Kóva ojepuru’arã kóicha:

Ñe’ẽtéva jurugua ndive: nd + ñe’ẽtéva + i

Ñe’ẽtéva Tĩguáva ndive: n + ñe’ẽtéva + i

Ñe’ẽtéva (jurugua térã tĩgua) opárõ “i”-pe, oñembojoaju-va’erã hese ñe’ẽpehẽtai ri (noñaníri).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ndahechái namondói
Nde nderehechái neremondói
Ha’e ndohechái nomondói
Ñande ndajahechái nañamondói
Ore ndorohechái noromondói
Peẽ ndapehechái napemondói
Ha’ekuéra ndohechái nomondói
Jurugua
“ri”
Tĩgua
Che ndajapiri nañaníri
Nde nderejapiri nereñaníri
Ha’e ndojapíri noñaníri
Ñande ndajajapíri nañañaníri
Ore ndorojapíri noroñaníri
Peẽ ndapejapíri napeñaníri
Ha’ekuéra ndojapíri noñaníri

3.2.3. Ysaja Porandúva: ñe’ẽpehẽtai pa térã piko.

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Ahekápa (Che) Añe’ẽpa (Che)
Rehekápa (Nde) Reñe’ẽpa (Nde)
Ohekápa (Ha’e) Oñe’ẽpa (Ha’e)
Jahekápa (Ñande) Ñañe’ẽpa (Ñande)
Rohekápa (Ore) Roñe’ẽpa (Ore)
Pehekápa (Peẽ) Peñe’ẽpa (Peẽ)
Ohekápa (Ha’ekuéra) Oñe’ẽpa (Ha’ekuéra)

ÑE'ẼAPOHA jehaijey

Kóva ohechauka mávapa ñe’ẽtéva omoandúva apohare.

  • 3.3.1. Ñe'ẽapohaite (Voz activa),
  • 3.3.2. Ñe'ẽapoheta (Voz pasiva),
  • 3.3.3. Ñe'ẽapoukaha (Voz coactiva),
  • 3.3.4. Ñe'ẽapoñondiveha (Voz recíproca),
  • 3.3.5. Ava Ñe'ẽapoñemiha (Voz subsuntiva de personas),
  • 3.3.6. Mymba Ñe'ẽapoñemiha (Voz subsuntiva de animales)
  • 3.3.7. Ñe'ẽapoukapy (Voz objetiva)

3.3.1. Ñe'ẽapohaite: naiñe'ẽpehẽtaíri.

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajoka ambo’i
Nde rejoka rembo’i
Ha’e ojoka ombo’i
Ñande jajoka ñambo’i
Ore rojoka rombo’i
Peẽ pejoka pembo’i
Ha’ekuéra ojoka ombo’i

3.3.2. Ñe'ẽapoheta: Jurugua: je - Tĩgua: ñe.

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajeja’o añemosẽ
Nde rejeja’o reñemosẽ
Ha’e ojeja’o oñemosẽ
Ñande jajeja’o ñañemosẽ
Ore rojeja’o roñemosẽ
Peẽ pejeja’o peñemosẽ
Ha’ekuéra ojeja’o oñemosẽ

3.3.3. Ñe'ẽapoukaha: Jurugua: mbo - Tĩgua: mo.

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che amboja amomarandu
Nde remoja remomarandu
Ha’e pmboja omomarandu
Ñande ñamboja ñamomarandu
Ore romboja romomarandu
Peẽ pemboja pemomarandu
Ha’ekuéra omboja omomarandu

JESAREKOPYRÃ

  1. Ko’ã mokõi ñe’ẽpehẽtai mbo ha mo omoheñói ñe’ẽtéva mbohasapyréva. Techapyrã: guata ñamosusũrõ ñe’eapohaitépe niko ñe’ẽtéva mbohasapyre’ỹva; ága ñamosusũvo ñe’eapoukahápe katu oikóma ichugui ñe’ëtéva mbohasapyréva
  2. Avei ñe’eapoukaha rupive téragui (tero, teroja ha ñe’ẽteja) oiko ñe’ẽtéva. Techapyrã: amboao / amoapatĩ / amomombyry. Peichahápe avei ñambojoapykuaa ñe’eapohaite ha ñe’eapoukaha umi téra rehe. Techapyrã: añemboao / añembotavy / añemomombyry.

3.3.4. Ñe'ẽapoñondiveha: Jurugua jo - Tĩgua: ño.

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Ñande jajojuhu ñañonupã
Ore rojojuhu roñonupã
Peë pejojuhu peñonupã
Ha’ekuéra ojojuhu oñonupã

Ko ñe’ẽapoñondiveha ojepuru papyeta añóme. Noñemo-susũkuaái papyeteĩme, jo ha ño he’iségui ava aty

3.3.5. Ava Ñe'ẽapoñemiha: poro.

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che aporohayhu aporombyepoti
Nde reporohayhu reporombyepoti
Ha’e oporohayhu oporombyepoti
Ñande japorohayhu ñaporombyepoti
Ore roporohayhu roporombyepoti
Peẽ peporohayhu peporombyepoti
Ha’ekuéra oporohayhu oporombyepoti

3.3.6. Mymba Ñe'ẽapoñemiha: mba'e.

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che amba’ejuka amba’emondýi
Nde remba’ejuka amba’emondýi
Ha’e omba’ejuka omba’emondýi
Ñande ñamba’ejuka ñamba’emondýi
Ore romba’ejuka romba’emondýi
Peẽ pemba’ejuka pemba’emondýi
Ha’ekuéra omba’ejuka omba’emondýi

3.3.7. Ñe'ẽapoukapy (Voz Objetiva): guero (ro).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che aguerosapukái aguerotĩ
Nde reguerosapukái reguerotĩ
Ha’e oguerosapukái oguerotĩ
Ñande jaguerosapukái ñaguerotĩ
Ore roguerosapukái roguerotĩ
Peë peguerosapukái peguerotĩ
Ha’ekuéra oguerosapukái oguerotĩ

ÑE'ẼTEKO jehaijey

Ko moambueha niko oñanduka ñandéve mba’eichaitépa ojehu ñe’ẽtéva moandu.

  • 3.4.1. Ñe'ẽtekoite (indicativo),
  • 3.4.2. Ñe'ẽtekopota (volitivo),
  • 3.4.3. Ñe'ẽtekomo'ã (supositivo),
  • 3.4.4.Ñe'ẽtekokatu (conjetural),
  • 3.4.5. Ñe'ẽtekomeme (habitual),
  • 3.4.6. Ñe'ẽtekopaitéva (totalitativo),
  • 3.4.7. Ñe'ẽtekoapovy (cuasiaccional),
  • 3.4.8. Ñe'ẽteko apoukapy (mediativo),
  • 3.4.9. Ñe’ẽteko apouka (imperativo),
  • 3.4.10. Ñe'ẽteko apoukapohýi (imperativo conminativo),
  • 3.4.11. Ñe'ẽteko apoukavevúi (imperativo amistoso),
  • 3.4.12. Ñe'ẽteko apoukarayhu (imperativo cariñoso),
  • 3.4.13. Ñe'ẽteko apoukajehe'a (imperativo compuesto),
  • 3.4.14. Ñe’ẽteko kuaaporã’ỹva (indeterminado)
  • 3.4.15. Ñe'ẽteko tendapy (locativo),
  • 3.4.16. Ñe'ẽtekojojáva (concomitante),
  • 3.4.17. Ñe'ẽteko apoaguíva (proximal),
  • 3.4.18. Ñe'ẽtekojoáva (colectivo),
  • 3.4.19. Ñe'ẽteko añetéva (narrativo verosímil),
  • 3.4.20. Ñe'ẽteko añetegua'ỹva (narrativo inverosímil),
  • 3.4.21. Ñe'ẽtekopotaite (anhelativo),
  • 3.4.22. Ñe'ẽtekovaicháva (aparencial),
  • 3.4.23. Ñe'ẽteko angapy (pietativo),
  • 3.4.24. Ñe'ẽtekotapiáva (frecuentativo),
  • 3.4.25. Ñe'ẽtekotapiaitéva (frecuentativo enfático),
  • 3.4.26. Ñe'ẽtekomo'ãite (frustrativo),
  • 3.4.27. Ñe'ẽteko ñeha'ãpy (intencional),
  • 3.4.28. Ñe'ẽtekomboyvegua (antelativo),
  • 3.4.29. Ñe’ẽteko kotevẽpy (condicional),
  • 3.4.30. Ñe’ẽtekotee (aseverativo),
  • 3.4.31. Ñe’ẽteko momorãva (admirativo),
  • 3.4.32. Ñe’ẽteko mbojo’áva (reiterativo),
  • 3.4.33. Ñe’ẽteko mombaretéva (afirmativo),
  • 3.4.34. Ñe’ẽteko reiguáva (dubitativo),
  • 3.4.35. Ñe’ẽteko jepokuaagua (usual),
  • 3.4.36. Ñe’ẽteko añeteguaitéva (enunciativo),
  • 3.4.37. Ñe’ẽteko hekopegua (real), ha
  • 3.4.38. Ñe’ẽteko py’ỹigua (intermitente).

3.4.1. Ñe'ẽtekoite: Ñaiñe'ẽpehẽtaíri.

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ahai añeno
Nde rehai reñeno
Ha’e ohai oñeno
Ñande jahai ñañeno
Ore rohai roñeno
Peẽ pehai peñeno
Ha’ekuéra ohai oñeno

3.4.2. Ñe'ẽtekopota: se (ipu’atãva-tónica).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che apukase apu’ãse
Nde repukase repu’ãse
Ha’e opukase opu’ãse
Ñande japukase ñapu’ãse
Ore ropukase ropu’ãse
Peẽ pepukase pepu’ãse
Ha’ekuéra opukase opu’ãse

3.4.3. Ñe'ẽtekomo'ã: po-nipo-pipo (ipu’atã’ỹva-átona)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che apáynipo amoñe’ẽnipo
Nde repáynipo remoñe’ẽnipo
Ha’e opáynipo omoñe’ẽnipo
Ñande japáynipo ñamoñe’ẽnipo
Ore ropáynipo romoñe’ẽnipo
Peẽ pepáynipo pemoñe’ẽnipo
Ha’ekuéra opáynipo omoñe’ẽnipo

3.4.4. Ñe'ẽtekokatu: rõ-ramo (ipu’atã’ỹva).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che aroviárõ ahendúrõ
Nde reroviárõ rehendúrõ
Ha’e oroviárõ ohendúrõ
Ñande jaroviárõ ñahendúrõ
Ore roroviárõ rohendúrõ
Peẽ peroviárõ pehendürõ
Ha’ekuéra oroviárõ ohendúrõ

3.4.5. Ñe'ẽtekomeme: va (ipu’atã’ỹva).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che aguerúva aporandúva
Nde reguerúva reporandúva
Ha’e oguerúva oporandúva
Ñande jaguerúva ñaporandúva
Ore roguerúva roporandúva
Peẽ peguerúva peporandúva
Ha’ekuéra oguerúva oporandúva

3.4.6. Ñe'ẽtekopaitéva: pa (Jurugua) – mba (Tĩgua). Ipu’atãva.

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajahupa amopotĩmba
Nde rejahupa remopotĩmba
Ha’e ojahupa omopotĩmba
Ñande jajahupa ñamopotĩmba
Ore rojahupa romopotĩmba
Peẽ pejahupa pemopotĩmba
Ha’ekuéra ojahupa omopotĩmba

3.4.7. Ñe'ẽtekoapovy: vy (ipu’atãva). Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che akevy ambyakuvy
Nde rekevy rembyakuvy
Ha’e okevy ombyakuvy
Ñande jakevy ñambyakuvy
Ore rokevy rombyakuvy
Peẽ pekevy pembyakuvy
Ha’ekuéra okevy ombyakuvy

3.4.8. Ñe'ẽteko apoukapy: uka (ipu’atãva).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajapouka anohẽuka
Nde rejapouka renohẽuka
Ha’e ojapouka onohẽuka
Ñande jajapouka ñanohẽuka
Ore rojapouka ronohẽuka
Peẽ pejapouka penohẽuka
Ha’ekuéra ojapouka onohẽuka

3.4.9. Ñe’ẽteko apouka: Kóva oipuru avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtai moĩmbyre (ta / e / to / ja / toro / pe / to).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Tajupi (Che) Tañembo’e (Che)
Ejupi (Nde) Eñembo’e (Nde)
Tojupi (Ha’e) Toñembo’e (Ha’e)
Jajupi (Ñande) Ñañembo’e (Ñande)
Torojupi (Ore) Toroñembo’e (Ore)
Pejupi (Peẽ) Peñembo’e (Peẽ)
Tojupi (Ha’ekuéra) Toñembo’e (Ha’ekuéra)

3.4.10. Ñe'ẽteko apoukapohýi: ke (ipu’atã’ỹva). Kóva oipuru avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtai moĩmbyre (ta / e / to / ja / toro / pe / to).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Tajoráke (Che) Tamyatyrõke (Che)
Ejoráke (Nde) Emyatyrõke (Nde)
Tojoráke (Ha’e) Tomyatyrõke (Ha’e)
Jajoráke (Ñande) Ñamyatyrõke (Ñande)
Torojoráke (Ore) Toromyatyrõke (Ore)
Pejoráke (Peẽ) Pemyatyrõke (Peẽ)
Tojoráke (Ha’ekuéra) Tomyatyrõke (Ha’ekuéra)

3.4.11. Ñe'ẽteko apoukavevúi: na (ipu’atã’ỹva). Kóva oipuru avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtai moĩmbyre (ta / e / to / ja / toro / pe / to).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Tahasána (Che) Tañapytĩna (Che)
Ehasána (Nde) Eñapytĩna (Nde)
Tohasána (Ha’e) Toñapytĩna (Ha’e)
Jahasána (Ñande) Ñañapytĩna (Ñande)
Torohasána (Ore) Toroñapytĩna (Ore)
Pehasána (Peẽ) Peñapytĩïna (Peẽ)
Tohasána (Ha’ekuéra) Toñapytĩna (Ha’ekuéra)

3.4.12. Ñe'ẽteko apoukarayhu: mi (ipu’atãva). Kóva oipuru avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtai moĩmbyre (ta / e / to / ja / toro / pe / to).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Tapuraheimi (Che) Tañemumi (Che)
Epuraheimi (Nde) Eñemumi (Nde)
Topuraheimi (Ha’e) Toñemumi (Ha’e)
Japuraheimi (Ñande) Ñañemumi (Ñande)
Toropuraheimi (Ore) Toroñemumi (Ore)
Pepuraheimi (Peẽ) Peñemumi (Peẽ)
Topuraheimi (Ha’ekuéra) Toñemumi (Ha’ekuéra)

3.4.13. Ñe'ẽteko apoukajehe'a: míkena (ipu’atãva). Kóva oipuru avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtai moĩmbyre (ta / e / to / ja / toro / pe / to).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Tapytamíkena (Che) Tambyatymíkena (Che)
Epytamíkena (Nde) Embyatymíkena (Nde)
Topytamíkena (Ha’e) Tombyatymíkena (Ha’e)
Japytamíkena (Ñande) Ñambyatymíkena (Ñande)
Toropytamíkena (Ore) Torombyatymíkena (Ore)
Pepytamíkena (Peẽ) Pembyatymíkena (Peẽ)
Topytamíkena(Ha’ekuéra) Tombyatymíkena(Ha’ekuéra)

3.4.14. Ñe’ẽteko kuaaporã’ỹva: mba’e (ipu’atã’ỹva). Kóva oipu-ru avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtai moĩmbyre (ta / e / to / ja / toro / pe / to).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Tahekýimba’e (Che) Tamoĩmba’e (Che)
Ehekýimba’e (Nde) Emoĩmba’e (Nde)
Tohekýimba’e (Ha’e) Tomoĩmba’e (Ha’e)
Jahekýimba’e (Ñande) Ñamoĩmba’e (Ñande)
Torohekýimba’e (Ore) Toromoĩmba’e (Ore)
Pehekýimba’e (Peẽ) Pemoĩmba’e (Peẽ)
Tohekýimba’e (Ha’ekuéra) Tomoĩmba’e (Ha’ekuéra)

3.4.15. Ñe'ẽteko tendapy: ha (ipu’atãva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajekoha añemiha
Nde rejekoha reñemiha
Ha’e ojekoha oñemiha
Ñande jajekoha ñañemiha
Ore rojekoha roñemiha
Peẽ pejekoha peñemiha
Ha’ekuéra ojekoha oñemiha

3.4.16. Ñe'ẽtekojojáva: vo (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che apóvo añapytmívo
Nde repóvo reñapymívo
Ha’e opóvo oñapytmívo
Ñande japóvo ñañapymívo
Ore ropóvo roñapymívo
Peẽ pepóvo peñapymívo
Ha’ekuéra opóvo oñapymívo

3.4.17. Ñe'ẽteko apoaguíva: nunga (ipu’atãva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajerovianunga ambyasynunga
Nde rejerovianunga rembyasynunga
Ha’e ojerovianunga ombyasynunga
Ñande jajerovianunga ñambyasynunga
Ore rojerovianunga rombyasynunga
Peẽ pejerovianunga pembyasynunga
Ha’ekuéra ojerovianunga ombyasynunga

3.4.18. Ñe'ẽtekojoáva: joa (ipu’atãva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Ñande javy’ajoa ñañembo’yjoa
Ore rovy’ajoa roñembo’yjoa
Peẽ pevy’ajoa peñembo’yjoa
Ha’ekuéra ovy’ajoa oñembo’yjoa

Ko ñe’ẽteko oñemosusũ papyeta añóme. Noñemosusũ-kuaái papyteĩme, joa he’iségui ava aty

3.4.19. Ñe'ẽteko añetéva: niko-ningo-ko (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajoguániko ambo’éniko
Nde rejoguániko rembo’eniko
Ha’e ojoguániko ombo’eniko
Ñande jajoguániko ñambo’eniko
Ore rojoguániko rombo’eniko
Peẽ pejoguániko pembo’eniko
Ha’ekuéra ojoguaniko ombo’eniko

3.4.20. Ñe'ẽteko añetegua'ỹva: ndaje-je (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajevýndaje amongy’ándaje
Nde rejevýndaje remongy’ándaje
Ha’e ojevýndaje omongy’ándaje
Ñande jajevýndaje ñamongy’andaje
Ore rojevýndaje romongy’ándaje
Peẽ pejevýndaje pemongy’ándaje
Ha’ekuéra ojevýndaje omongy’ándaje

3.4.21. Ñe'ẽtekopotaite: nga'u (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che akueránga’u amongueránga’u
Nde rekueránga’u remongueránga’u
Ha’e okueránga’u omongueránga’u
Ñande jakueránga’u ñamongueránga’u
Ore rokueránga’u romongueránga’u
Peẽ pekueránga’u pemongueránga’u
Ha’ekuéra okueránga’u omongueránga’u

3.4.22. Ñe'ẽtekovaicháva: gua'u (ipu’atãva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajatygua’u ambopugua’u
Nde rejatygua’u rembopugua’u
Ha’e ojatygua’u ombopugua’u
Ñande jajatygua’u ñambopugua’u
Ore rojatygua’u rombopugua’u
Peẽ pejatygua’u pembopugua’u
Ha’ekuéra ojatygua’u ombopugua’u

3.4.23. Ñe'ẽteko angapy: anga (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che aku’e’anga amombo’o’anga
Nde reku’e’anga remombo’o’anga
Ha’e oku’e’anga omombo’o’anga
Ñande jaku’e’anga ñamombo’o’anga
Ore roku’e’anga romombo’o’anga
Peẽ peku’e’anga pemombo’o’anga
Ha’ekuéra oku’e’anga omombo’o’anga

3.4.24. Ñe'ẽtekotapiáva: mante (ipu’atãva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajesarekomante aguahẽmante
Nde rejesarekomante reguahẽmante
Ha’e ojesarekomante oguahẽmante
Ñande jajesarekomante ñaguahẽmante
Ore rojesarekomante roguahẽmante
Peẽ pejesarekomante peguahẽmante
Ha’ekuéra ojesarekomante oguahẽmante

3.4.25. Ñe'ẽtekotapiaitéva: manterei (ipu’atãva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajavymanterei añorairõmanterei
Nde rejavymanterei reñorairõmanterei
Ha’e ojavymanterei oñorairõmanterei
Ñande jajavymanterei ñañorairõmanterei
Ore rojavymanterei roñorairõmanterei
Peẽ pejavymanterei peñorairõmanterei
Ha’ekuéra ojavymanterei oñorairõmanterei

3.4.26. Ñe'ẽtekomo'ãite: rei (ipu’atãva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che akyhyjerei añohẽrei
Nde rekyhyjerei reñohẽrei
Ha’e okyhyjerei oñohẽrei
Ñande jakyhyjerei ñañohẽrei
Ore rokyhyjerei roñohẽrei
Peẽ pekyhyjerei peñohẽrei
Ha’ekuéra okyhyjerei oñohẽrei

3.4.27. Ñe'ẽteko ñeha'ãpy: mo'ã (ipu’atãva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajerokymo’ã amondoromo’ã
Nde rejerokymo’ã remondoromo’ã
Ha’e ojerokymo’ã omondoromo’ã
Ñande jajerokymo’ã ñamondoromo’ã
Ore rojerokymo’ã romondoromo’ã
Peẽ pejerokymo’ã pemondoromo’ã
Ha’ekuéra ojerokymo’ã omondoromo’ã

3.4.28. Ñe'ẽtekomboyvegua: jepe (ipu’atãva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajurajepe amokõjepe
Nde rejurajepe remokõjepe
Ha’e ojurajepe omokõjepe
Ñande jajurajepe ñamokõjepe
Ore rojurajepe romokõjepe
Peẽ pejurajepe pemokõjepe
Ha’ekuéra ojurajepe omokõjepe

3.4.29. Ñe’ẽteko kotevëpy: mo (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ahejámo añemitỹmo
Nde rehejámo reñemitỹmo
Ha’e ohejámo oñemitỹmo
Ñande jahejámo ñañemitỹmo
Ore rohejámo roñemitỹmo
Peẽ pehejámo peñemitỹmo
Ha’ekuéra ohejámo oñemitỹmo

3.4.30. Ñe’ẽtekotee: ma (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che aguerekóma ambohováima
Nde reguerekóma rembohováima
Ha’e oguerekóma ombohováima
Ñande jaguerekóma ñambohováima
Ore roguerekóma rombohováima
Peẽ peguerekóma pembohováima
Ha’ekuéra oguerekóma ombohováima

3.4.31. Ñe’ẽteko momorãva: sapy’a (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che aguerahásapy’a amombe’úsapy’a
Nde reguerahásapy’a remombe’úsapy’a
Ha’e oguerahásapy’a omombe’úsapy’a
Ñande jaguerahásapy’a ñamombe’úsapy’a
Ore roguerahásapy’a romombe’úsapy’a
Peẽ peguerahásapy’a pemombe’úsapy’a
Ha’ekuéra oguerahásapy’a omombe’úsapy’a

3.4.32. Ñe’ẽteko mbojo’áva: jey (ipu’atãva).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajosojey añandujey
Nde rejosojey reñandujey
Ha’e ojosojey oñandujey
Ñande jajosojey ñañandujey
Ore rojosojey roñandujey
Peẽ pejosojey peñandujey
Ha’ekuéra ojosojey oñandujey

3.4.33. Ñe’ẽteko mombaretéva: voi (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajokuávoi apyrũvoi
Nde rejokuávoi repyrũvoi
Ha’e ojokuávoi opyrũvoi
Ñande jajokuávoi ñapyrũvoi
Ore rojokuávoi ropyrũvoi
Peẽ pejokuávoi pepyrũvoi
Ha’ekuéra ojokuávoi opyrũvoi

3.4.34. Ñe’ẽteko reiguáva: nte (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che apytu’únte amyesakãnte
Nde repytu’únte remyesakãnte
Ha’e opytu’únte omyesakãnte
Ñande japytu’únte ñamyesakãnte
Ore ropytu’únte romyesakãnte
Peẽ pepytu’únte pemyesakãnte
Ha’ekuéra opytu’únte omyesakãnte

3.4.35. Ñe’ẽteko jepokuaagua: jepi (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajapyhýjepi añepyrũjepi
Nde rejapyhýjepi reñepyrũjepi
Ha’e ojapyhýjepi oñepyrũjepi
Ñande jajapyhýjepi ñañepyrũjepi
Ore rojapyhýjepi roñepyrũjepi
Peẽ pejapyhýjepi peñepyrũjepi
Ha’ekuéra ojapyhýjepi oñepyrũjepi

3.4.36. Ñe’ẽteko añeteguaitéva: katu (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajerékatu amboja’ókatu
Nde rejerékatu remboja’ókatu
Ha’e ojerékatu omboja’ókatu
Ñande jajerékatu ñamboja’ókatu
Ore rojerékatu romboja’ókatu
Peẽ pejerékatu pemboja’ókatu
Ha’ekuéra ojerékatu omboja’ókatu

3.4.37. Ñe’ẽteko hekopegua: katu – ngatu (ipu’atãva) Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajogapokatu añe’ẽngatu
Nde rejogapokatu reñe’ẽngatu
Ha’e ojogapokatu oñe’ẽngatu
Ñande jajogapokatu ñañe’ẽngatu
Ore rojogapokatu roñe’ẽngatu
Peẽ pejogapokatu peñe’ẽngatu
Ha’ekuéra ojogapokatu oñe’ẽngatu

3.4.38. Ñe’ẽteko py’ỹigua: mimi (ipu’atãva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ahupytymimi aha’ãmimi
Nde rehupytymimi reha’ãmimi
Ha’e ohupytymimi oha’ãmimi
Ñande jahupytymimi ñaha’ãmimi
Ore rohupytymimi roha’ãmimi
Peẽ pehupytymimi peha’ãmimi
Ha’ekuéra ohupytymimi oha’ãmimi

ARA jehaijey

Ko moambueha oñanduka ñandéve araka’etépa ojehu ñe’ẽtéva omoandu.

  • 3.5.1. Ára Agagua (tiempo presente)
  • 3.5.2. Ára Mboyvegua (tiempo pretérito)
  • 3.5.3. Ára Upeigua (tiempo futuro)

3.5.1. ÁRA AGAGUA (TIEMPO PRESENTE)

  • 3.5.1.1. Ára Agaguaite (presente perfecto),
  • 3.5.1.2. Ára Agaguapuku (presente imperfecto),
  • 3.5.1.3. Ára Agaguasoso (presente intermitente)

3.5.1.1. Ára Agaguaite: naiñe'ẽpehẽtaíri. Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che aheréi amboty
Nde reheréi remboty
Ha’e oheréi omboty
Ñande jaheréi ñamboty
Ore roheréi romboty
Peẽ peheréi pemboty
Ha’ekuéra oheréi omboty

3.5.1.2. Ára Agaguapuku: ína (ipu’atãva).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ahapy’aína ambogue’aína
Nde rehapyreína remboguereína
Ha’e ohapyhína omboguehína
Ñande jahapyñaína ñambogueñaína
Ore rohapyroína rombogueroína
Peẽ pehapypeína pemboguepeína
Ha’ekuéra ohapyhína omboguehína

3.5.1.3. Ára Agaguasoso: ikóni (ipu’atãva).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajohei’aikóni aha’ãrõ’aikóni
Nde rejoheireikóni reha’ãrõreikóni
Ha’e ojoheihikóni oha’ãrõhikóni
Ñande jajoheiñaikóni ñaha’ãrõñaikóni
Ore rojoheiroikóni roha’ãrõroikóni
Peẽ pejoheipeikóni peha’ãrõpeikóni
Ha’ekuéra ojoheihikóni oha’ãrõhikóni

3.5.2. ÁRA MBOYVEGUA (TIEMPO PRETERITO)

  • 3.5.2.1. Ára Mboyveguaite (pretérito perfecto),
  • 3.5.2.2. Ára Mboyveguapuku (pretérito imperfecto),
  • 3.5.2.3. Ára Mboyveguaiteve (pretérito pluscuamperfecto),
  • 3.5.2.4. Ára Mboyveguaramo (pretérito reciente)
  • 3.5.2.5. Ára Mboyveguandaje (pretérito remoto),
  • 3.5.2.6. Ára Mboyvegua'yma (pretérito anterior),

3.5.2.1. Ára Mboyveguaite: ‘akue (ipu’atãva).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajo’o’akue ambota’akue
Nde rejo’o’akue rembota’akue
Ha’e ojo’o’akue ombota’akue
Ñande jajo’o’akue ñambota’akue
Ore rojo’o’akue rombota’akue
Peẽ pejo’o’akue pembota’akue
Ha’ekuéra ojo’o’akue ombota’akue

3.5.2.2. Ára Mboyveguapuku: mi (ipu’atã’ỹva).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che aguerovámi añesũmi
Nde reguerovámi reñesũmi
Ha’e oguerovámi oñesũmi
Ñande jaguerovámi ñañesũmi
Ore roguerovámi roñesũmi
Peẽ peguerovámi peñesũmi
Ha’ekuéra oguerovámi oñesũmi

3.5.2.3. Ára Mboyveguaiteve: va'ekue (ipu’atãva).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ahypyiva’ekue amoirũiva’ekue
Nde rehypyiva’ekue remoirũva’ekue
Ha’e ohypyiva’ekue omoirũva’ekue
Ñande jahypyiva’ekue ñamoirũva’ekue
Ore rohypyiva’ekue romoirũva’ekue
Peẽ pehypyiva’ekue pemoirũva’ekue
Ha’ekuéra ohypyiva’ekue omoirũva’ekue

3.5.2.4. Ára Mboyveguaramo: kuri (ipu’atã’ỹva). Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajeíkuri amyenyhẽkuri
Nde rejeíkuri remyenyhẽkuri
Ha’e ojeíkuri omyenyhẽkuri
Ñande jajeíkuri ñamyenyhẽkuri
Ore rojeíkuri romyenyhẽkuri
Peẽ pejeíkuri pemyenyhẽkuri
Ha’ekuéra ojeíkuri omyenyhẽkuri

3.5.2.5. Ára Mboyveguandaje: raka'e (ipu’atã’ỹva).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajahe’óraka’e ambovóraka’e
Nde rejahe’óraka’e rembovóraka’e
Ha’e ojahe’óraka’e ombovóraka’e
Ñande jajahe’óraka’e ñambovóraka’e
Ore rojahe’óraka’e rombovóraka’e
Peẽ pejahe’óraka’e pembovóraka’e
Ha’ekuéra ojahe’óraka’e ombovóraka’e

3.5.2.6. Ára Mboyvegua'yma: ra'e (ipu’atã’ỹva).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che akáira’e apẽra’e
Nde rekáira’e repẽra’e
Ha’e okáira’e opẽra’e
Ñande jakáira’e ñapẽra’e
Ore rokáira’e ropẽra’e
Peẽ pekáira’e pepẽra’e
Ha’ekuéra okáira’e opẽra’e

3.5.3. ÁRA UPEIGUA (TIEMPO FUTURO)

  • 3.5.3.1. Ára Upeiguaite (futuro perfecto),
  • 3.5.3.2. Ára Upeiguakatuete (futuro obligatorio),
  • 3.5.3.3. Ára Upeiguakotevẽ (futuro necesario),
  • 3.5.3.4. Ára Upeigua'agui (futuro próximo),
  • 3.5.3.5. Ára Upeiguárõ (futuro dudoso)

3.5.3.1. Ára Upeiguaite: ta (ipu’atã’ỹva).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che akakuaáta apo’ẽta
Nde rekakuaáta repo’ẽta
Ha’e okakuaáta opo’ẽta
Ñande jakakuaáta ñapo’ẽta
Ore rokakuaáta ropo’ẽta
Peẽ pekakuaáta pepo’ẽta
Ha’ekuéra okakuaáta opo’ẽta

3.5.3.2. Ára Upeiguakatuete: va'erã (ipu’atãva).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ahesyva’erã amokãva’erã
Nde rehesyva’erã remokãva’erã
Ha’e ohesyva’erã omokãva’erã
Ñande jahesyva’erã ñamokãva’erã
Ore rohesyva’erã romokãva’erã
Peẽ pehesyva’erã pemokãva’erã
Ha’ekuéra ohesyva’erã omokãva’erã

3.5.3.3. Ára Upeiguakotevẽ: ‘arã (ipu’atãva).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che akay’u’arã amohenda’arã
Nde rekay’u’arã remohenda’arã
Ha’e okay’u’arã omohenda’arã
Ñande jakay’u’arã ñamohenda’arã
Ore rokay’u’arã romohenda’arã
Peẽ pekay’uarã pemohenda’arã
Ha’ekuéra okay’u’arã omohenda’arã

3.5.3.4. Ára Upeigua'agui: pota - mbota (ipu’atãva).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che akuipota asẽmbota
Nde rekuipota resẽmbota
Ha’e okuipota osẽmbota
Ñande jakuipota ñasẽmbota
Ore rokuipota rosẽmbota
Peẽ pekuipota pesẽmbota
Ha’ekuéra okuipota osẽmbota

3.5.3.5. Ára Upeiguárõ: ne (ipu’atã’ỹva).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che aguevíne amono’õne
Nde reguevíne remon’õne
Ha’e oguevíne omono’õne
Ñande jaguevíne ñamono’õne
Ore roguevíne romono’õne
Peẽ peguevíne pemono’õne
Ha’ekuéra oguevíne omono’õne

3.6. KOKATU

Kóva ohechauka ñe’ẽtéva moandu oñembotuicha ha oñemomirĩvérõ.

  • 3.6.1. Kokatu’ypy (grado positivo),
  • 3.6.2. Kokatu Mbojojáva (grado comparativo),
  • 3.6.3. Kokatu Tuicháva (grado superlativo),
  • 3.6.4. Kokatu Tuichavéva (grado supersuperlativo),
  • 3.6.5. Kokatu Tuichaitéva (grado superlativísimo), ha
  • 3.6.6. Kokatu Tuichaitevéva (grado ultrasuperlativo)

3.6.1. Kokatu’ypy: naiñe'ẽpehẽtaíri.

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che apyvoi ahesa’ỹijo
Nde repyvoi rehesa’ỹijo
Ha’e opyvoi ohesa’ỹijo
Ñande japyvoi ñahesa’ỹijo
Ore ropyvoi rohesa’ỹijo
Peẽ pepyvoi pehesa’ỹijo
Ha’ekuéra opyvoi ohesa’ỹijo

3.6.2. Kokatu Mbojojáva:

  • 3.6.2.1. Kokatu Mbojojáva Mbotuicháva (de superioridad),
  • 3.6.2.2. Kokatu Mbojojáva Momichïva (de inferioridad),

3.6.2.1. Kokatu Mbojojáva Mbotuicháva: ve (ipu’atãva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ahovereve ahetũve
Nde rehovereve rehetũve
Ha’e ohovereve ohetũve
Ñande jahovereve ñahetũve
Ore rohovereve rohetũve
Peẽ pehovereve pehetũve
Ha’ekuéra ohovereve ohetũve

3.6.2.2. Kokatu Mbojojáva Momichïva: ‘ive (ipu’atãva)

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che ajaty’ive amaimbe’ive
Nde rejaty’ive remaimbe’ive
Ha’e ojaty’ive omaimbe’ive
Ñande jajaty’ive ñamaimbe’ive
Ore rojaty’ive romaimbe’ive
Peẽ pejaty’ive pemaimbe’ive
Ha’ekuéra ojaty’ive omaimbe’ive

3.6.3. Kokatu Tuicháva: ete – ite (ipu’atãva).

Techapyrã:

ete
ite
Che ajasuruete ajaparoite
Nde rejasuruete rejaparoite
Ha’e ojasuruete ojaparoite
Ñande jajasuruete ñajaparoite
Ore rojasuruete rojaparoite
Peẽ pejasuruete pejaparoite
Ha’ekuéra ojasuruete ojaparoite

3.6.4. Kokatu Tuichavéva: eterei – iterei (ipu’atãva).

Techapyrã:

eterei
iterei
Che amyakỹeterei ajehe’aiterei
Nde remyakỹeterei rejehe’aiterei
Ha’e omyakỹeterei ojehe’aiterei
Ñande ñamyakỹeterei jajehe’aiterei
Ore romyakỹeterei rojehe’aiterei
Peẽ pemyakỹeterei pejehe’aiterei
Ha’ekuéra omyakỹeterei ojehe’aiterei

3.6.5. Kokatu Tuichaitéva: rasa (ipu’atãva).

Techapyrã:

Jurugua
Tĩgua
Che apitarasa amohe’õrasa
Nde repitarasa remohe’õrasa
Ha’e opitarasa omohe’õrasa
Ñande japitarasa ñamohe’õrasa
Ore ropitarasa romohe’õrasa
Peẽ pepitarasa pemohe’õrasa
Ha’ekuéra opitarasa omohe’õrasa

3.6.6. Kokatu Tuichaitevéva: etereirasa-itereirasa (ipu’atãva).

Techapyrã:

etereirasa
itereirasa
Che aryryietereirasa amomorãitereirasa
Nde reryryietereirasa remomorãitereirasa
Ha’e oryryietereirasa omomorãitereirasa
Ñande jaryryietereirasa ñamomorãitereirasa
Ore roryryietereirasa romomorãitereirasa
Peẽ peryryietereirasa pemomorãitereirasa
Ha’ekuéra oryryietereirasa omomorãitereirasa

}

Fuente jehaijey

  • Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI)

(alguna vez te he mentido?)