Ñe'ẽtéva Guaraníme

ÑE'ẼTÉVA GUARANÍME (LOS VERBOS EN GUARANI)

ÑE'ẼTÉVA

1. He’iséva (concepto)
2. Ñe’ẽtéva ñemohenda (clasificación)

1. Ñe’ẽtéva moambueha (accidentes)

HE’ISÉVA

Ñe’ẽtéva niko ha'ehína upe ñe'ẽ oñandukáva tembiapo ha mba'apo.

Techapyrã:

• karu = rekaru, okaru, jakaru, rokaru, pekaru, okaru
• vy'a = revy'a, ovy'a, javy'a, rovy'a, pevy'a, ovy'a
• ñe'ẽ = reñe'ẽ, oñe'ẽ, ñañe'ẽ, roñe'ẽ, peñe’ẽ, oñe'ẽ

ÑE’ẼTÉVA ÑEMOHENDA

• 2.1. Iñe'ẽpu'andu rupi (por su fonética)
• 2.2. Hetepy rupi (por su estructura)
• 2.3. Hekorasapy rupi (por su acción)
• 2.4. Imosusũ rupi (por su conjugación)
• 2.5. Ijysaja rupi (por su forma)
• 2.6. Hekoambue rupi (por su variabilidad)

IÑE'ẼPU'ANDU RUPI

• 2.1.1. Ñe'ẽtéva Jurugua (verbo oral)
• 2.1.2. Ñe'ẽtéva tígua ( verbo nasal)

HETEPY RUPI

• 2.2.1. Ñe'ẽtevateĩ (verbo simple)
• 2.2.2. Ñe'ẽteva'eta (verbo compuesto)

ÑE'ẼTEVATEĨ Ha'e umi ñe’ẽtéva iñe’ẽrapo peteĩva; ja’eporãsérõ, oikóva peteĩ ñe'ẽgui.

Techapyrã: DDDd*guata - guapy - sẽ - kañy – ñani

Techapyrã:

• pokyty
• reipokyty /
• oipokyty /
• jaipokyty /
• roipokyty /
• peipokyty /
• oipokyty

1. Oĩ ñe’ẽtéva katuete oipurúva ñe’ẽpehẽtai mboyvegua “i”, hyapu porã hagua. Techapyrã: ñamosusũvo pokyty, henon-dépe ñamohenda ñe’ẽpehẽtai mbohyapukatúva (partícula eu-fónica) “i”. Péicha:

• pota (aipota, reipota) /
• typei (aitypei, reitypei) /
• ke (aike, reike) /
• nupã (ainupä, reinupä) /
• ko (aiko, reiko) /

HEKORASAPY RUPI

• 2.3.1. Ñe'ẽtéva Mbohasapyréva (verbo transitivo)
• 2.3.2. Ñe'ẽtéva Mbohasapyre’ỹva (verbo Intransitivo)

ÑE'ẼTÉVA MBOHASAPYRÉVA: Ha’e umi ñe’ẽtéva hesakã’ỹva ijehegui ha oikotevẽva ambue ñe’ẽre, oĩva moĩmbaha mbohasapyrévarõ, hesakã hagua. Techapyrã:

• gueru = ha’e ogueru vakapipopo ("vakapipopo", moĩmbaha mbohasapyréva)
• jogua = ha’e ojogua mokõi vosa ("mokõi vosa", moĩmbaha mbohasapyréva)
• guereko = ha’e oguereko kuatia ("kuatia", moĩmbaha mbohasapyréva)

ÑE'ẼTÉVA MBOHASAPYRE'YVA: Ha’e umi ñe’ëtéva ijehegui hesakäva.

Techapyrã:

• guata = Chive oguata / guapy = Ñande jaguapy

IMOSUSŨ RUPI

• 2.4.1. Ñe'ẽtevatee (verbo propio)
• 2.4.2. Ñe'ẽtéva Teróva (verbo predicativo)
• 2.4.3. Ñe'ẽtéva Terarãnguéva (verbo pronominal)

ÑE'ẼTEVATEE: Ha’ehína ñe’ẽtéva hekopetéva ha imo-susũme oipurúvajepi ko’ã ñe’ẽpehẽtai avaite ha papapy-gugua: a - re - o ja (ña) - ro - pe - o

Techapyrã:

VERBO ORAL	VERBO NASAL
aguata	ahenói
reguata	rehenói
oguata	ohenói
jaguata	ñahenói
roguata	rohenói
peguata	pehenói
oguata	ohenói

ÑE'ẼTÉVA TERÓVA: Ko’ãva katu ha’ehína umi téra (tero, teroja ha ñe’ẽteja) oñemosusũkuaáva; ja’eporãsérõ, téra oñemboheko ñe’ẽtéva.

Techapyrã:

Tero
Jurugua		Tĩgua
Che	cheao	Che	cheakã
Nde	ndeao	Nde	neakã
Ha'e	ijao	Ha’e	iñakã
Ñande	ñandeao	Ñande	ñaneakã
Ore	oreao	Ore	oreakã
Peẽ	pendeao	Peẽ	peneakã
Ha'ekuéra	ijao	Ha’ekuéra	iñakã
Teroja
Jurugua		Tĩgua
Che	cheyvate	Che	cheakuã
Nde	ndeyvate	Nde	neakuã
Ha'e	ijyvate	Ha’e	iñakuã
Ñande	ñandeyvate	Ñande	ñaneakuã
Ore	oreyvate	Ore	oreakuã
pendeyvate	Peẽ	peneakuã
Ha'ekuéra	ijyvate	Ha’ekuéra	iñakuã
Ñe'ẽteja
Jurugua	Tĩgua
Che cheka’aru	Che chemombyry
Nde ndeka’aru	Nde nemombyry
Ha’e ika’aru	Ha'e imombyry
Ñande ñandeka’aru	Ñande Ñanemombyry
Ore oreka’aru	Ore oremombyry
Peë pendeka’aru	Peẽ penemombyry
Ha’ekuéra ika’aru	Ha'ekuéra imombyry

Jesarekopyrã

Ñe’ẽtéva juruguáva ndive jaipuruva’erã ko’ã ñe’ẽpehẽtai: che / nde / ñande / ore / pende / (h - i - ij hi' = avaite mbohapyha, papyteĩ ha papyetápe).

Ñe’ẽtéva tĩguáva ndive jaipuruva’erã ñe’ẽpehẽtai: che / ne / ñane / ore / pene / (h - i - iñ - hi' = avaite mbohapyha, papyteĩ ha papyetápe).

ÑE'ẼTÉVA TERARÃNGUÉVA: Ha’ehína ñe’ẽtéva hekopetéva, oñemosusũva terarãnguete moĩmbaha mbohasapyréva ndive. Oñemosusũ avaite peteĩha ha mokõiháme, papyteĩ ha papyetápe. Umi terarãnguete ndo-jokupytýi.

Techapyrã:

Jurugua	Tĩgua
Nde chejuhu	Nde chemuña
Che rojuhu	Che romuña
Ha'ekuéra ndejuhu	Ha'ekuéra nemuña
Ha'e ñandejuhu	Ha'e ñanemuña
Ha'e orejuhu	Ha'e oremuña
Che pojuhu	Che pomuña
Ha'ekuéra pendejuhu	Ha'ekuéra penemuña

Jesarekopyrã (Observación)

Terarãnguete "ro" ojepurújepi ombojekupyty hagua avaite peteĩha ha mokõiha, papyteĩme (Che rojuhu).

Terarãnguete "po" katu ojepurújepi ombojekupyty hagua avaite peteĩha, papypeteĩgua; ha avaite mokõiha, papyetágua (Che pojuhu).

Péicha avei, umi ñe’ẽtéva ijysaja’apýva (verbos triformes) (T-R-Henói / T-R-Heka), oiko jave ñe'ẽtéva terarãnguérõ oñe-moñepyrũjepi "R"-pe (nde chereka, ha’e cherenói). Péicha jave noñepyrũiva “T” térã “H”-pe.

IJYSAJA RUPI

• 2.5.1. Ñe'ẽtéva ijysajateĩva (verbo uniforme)
• 2.5.2. Ñe'ẽtéva ijysaja'apýva (verbo triforme)

ÑE'ẼTÉVA IJYSAJATEĨVA: Ha'e umi ñe'ẽtéva oguerekóva peteĩ ysaja añónte ojepuru hagua.

Te-chapyrã:

• guata /
• purahéi /
• juhu /
• muña /
• ñani /
• jeroky /

ÑE'ẼTÉVA IJYSAJA'APÝVA: Ha'e umi ñe'ẽtéva oguerekóva mbohapy ysaja ojepuru hagua.

Techapyrã:

• Teka / Reka / Heka /
• Tayhu / Rayhu / Hayhu /
• Tenói / Renói / Henói /

HEKOAMBUE RUPI

• 2.6.1. Ñe'ẽtéva hekopeguáva (verbo regular)
• 2.6.2. Ñe'ẽtéva hekopegua'ỹva (verbo irregular)
• 2.6.3. Ñe'ẽtéva heko'ỹva (verbo defectivo)

ÑE'ẼTÉVA HEKOPEGUÁVA: Ha'e umi ñe'ẽtéva naiñam-buéiva iñe'ẽrapópe oñemosusũvo.

Techapyrã:

• guata / guapy / purahéi / kyhyje /
• vy'a / juhu / muña.

Ñe’ëtéva Jurugua	Ñe’ëtéva Tïgua
Che aguapy	Che amaña
Nde reguapy	Nde remaña
Ha'e oguapy	Ha'e omaña
Ñande jaguapy	Ñande ñamaña
Ore roguapy	Ore romaña
Peẽ peguapy	Peẽ pemaña
Ha'ekuéra oguapy	Ha'ekuéra omaña

ÑE'ẼTÉVA HEKOPEGUA'YVA: Ha'e umi ñe'ẽtéva iñam-buéva iñe'ẽrapópe oñemosusũvo. Avañe'ẽme jaguareko poteĩ ñe'ẽtéva hekopegua'ỹva.

Techapyrã:

	a	u	y'u
Che	ha'a	ha'u	hay'u
Nde	re'a	re'u	rey'u
Ha'e	ho'a	ho'u	hoy'u
Ñande	ja'a	ja'u	jay'u
Ore	ro'a	ro'u	roy'u
Peẽ	pe'a	pe'u	pey'u
Ha'ekuéra	ho'a	ho'u	hoy'u
	ju	ha	e
Che	aju	aha	ha'e
Nde	reju	reho	ere
Ha’e	ou	oho	he'i
Ñande	jaju	jaha	ja'e
Ore	roju	roho	ro'e
Peë	peju	peho	peje
Ha’ekuéra	ou	oho	he'i

JESAREKOPYRÃ (OBSERVACIÓN)

1. Ko’ã poteĩ ñe'ẽtéva hekopegua'ỹva ojoavy hikuái ojoapytépe. Péicha, mbohapy “a”, “u” ha “y’u” ndaha’éi iñam-buéva iñe’ẽrapópe. Nahániri, jajesarekoporãrõ jajuhúta ko’ãva iñambueha -oñemosusũ jave- avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtaime.
2. Ñe’ẽtéva “ju” ha “ha” katu iñambue hikuái iñe’ẽrapópe oñemosusũ jave, naiñambuéi avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtaime.
3. Ñe’ẽtéva “e” katu iñambue mokõivépe: iñe’ẽrapópe ha avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtaime.

ÑE'ẼTÉVA HEKO'YVA: Ha'e umi ñe'ẽtéva noñemo-susũmbaiva mayma avaitépe.

Techapyrã:

• overa /
• otiri /
• osunu /
• oky /

ÑE’ẼTÉVA MOAMBUEHA

• 3.1.a. Papapy (número) ha 3.1.ã. Avaite (persona)
• 3.2. Ñe’ẽapoha (voz)
• 3.3. Ysaja (forma)
• 3.4. Ñe’ẽteko (modo)
• 3.5. Ára (tiempo)
• 3.6. Kokatu (grado)

JESAREKOPYRÃ

Guaraníme papapy ha avaite oho oñondive. Ysaja mbotovéva ñe’ẽpehẽtai katu oñemboja’o mokõime: ñe’ëtéva mboyvegua (nd-n) ha ñe’ẽtéva riregua (i-ri)

PAPAPY HA AVAITE

Ko’ã moambueha ohechauka ñandéve mávapa ñe’ẽtéva moandu apohare ha mboýpa hikuái (papyteĩ ha papyeta)

• 3.1.1. Ha'eteguáva (categóricas),
• 3.1.2. Moĩmbyre (imperativas o compulsivas), ha
• 3.1.3. Potapyrã (optativas)

3.1.1. Ha'eteguáva

Papyteĩ: a - re - o

Papyeta: ja (ña) - ro - pe – o

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	aguejy	amba'apo
Nde	reguejy	remba'apo
Ha’e	oguejy	omba'apo
Ñande	jaguejy	ñamba'apo
Ore	roguejy	romba'apo
Peẽ	peguejy	pemba'apo
Ha’ekuéra	oguejy	omba'apo

3.1.2. Moĩmbyre

Papyteĩ: ta - e - to

Papyeta: ja (ña) - toro - pe – to

Techapyrã:

Jurugua	Tĩgua
takaru (Che)	tame’ẽ (Che)
ekaru (Nde)	eme’ẽ (Nde)
tokaru (Ha’e)	tome’ẽ (Ha’e)
jakaru (Ñande)	ñame’ẽ (Ñande)
torokaru (Ore)	torome’ẽ (Ore)
pekaru (Peẽ)	peme’ẽ (Peẽ)
tokaru (Ha’ekuéra)	tome’ẽ (Ha’ekuéra)

3.1.3. Potapyrã:

Papyteĩ: ta - tere - to

Papyeta: taja (taña) - toro - tape - to

Techapyrã:

Jurugua	Tĩgua
tajatapy (Che)	tama’ẽ (Che)
terejatapy (Nde)	terema'ẽ (Nde)
tojatapy (Ha’e)	toma'ẽ (Ha’e)
tajajatapy (Ñande)	tañama'ẽ (Ñande)
torojatapy (Ore)	toroma'ẽ (Ore)
tapejatapy (Peë)	tapema'ẽ (Peẽ)
tojatapy (Ha’ekuéra)	toma'ẽ (Ha’ekuéra)

YSAJA

Ysaja niko pe ombohekoañete, ombohekotove ha ohekoporandúva ñe’ẽtévape.

• 3.2.1. Ysaja Moneíva (Forma Afirmativa)
• 3.2.2. Ysaja Mbotovéva (Forma Negativa)
• 3.2.3. Ysaja Porandúva (Forma Interrogativa)

3.2.1. Ysaja Moneíva: naiñe'ẽpehẽtaíri.

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajovahéi	arambosa
Nde	rejovahéi	rerambosa
Ha’e	ojovahéi	orambosa
Ñande	jajovahéi	ñarambosa
Ore	rojovahéi	rorambosa
Peẽ	pejovahéi	perambosa
Ha’ekuéra	ojovahéi	orambosa

3.2.2. Ysaja Mbotovéva: Kóva ojepuru’arã kóicha:

Ñe’ẽtéva jurugua ndive: nd + ñe’ẽtéva + i

Ñe’ẽtéva Tĩguáva ndive: n + ñe’ẽtéva + i

Ñe’ẽtéva (jurugua térã tĩgua) opárõ “i”-pe, oñembojoaju-va’erã hese ñe’ẽpehẽtai ri (noñaníri).

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ndahechái	namondói
Nde	nderehechái	neremondói
Ha’e	ndohechái	nomondói
Ñande	ndajahechái	nañamondói
Ore	ndorohechái	noromondói
Peẽ	ndapehechái	napemondói
Ha’ekuéra	ndohechái	nomondói
	Jurugua “ri”	Tĩgua
Che	ndajapiri	nañaníri
Nde	nderejapiri	nereñaníri
Ha’e	ndojapíri	noñaníri
Ñande	ndajajapíri	nañañaníri
Ore	ndorojapíri	noroñaníri
Peẽ	ndapejapíri	napeñaníri
Ha’ekuéra	ndojapíri	noñaníri

3.2.3. Ysaja Porandúva: ñe’ẽpehẽtai pa térã piko.

Techapyrã:

Jurugua	Tĩgua
Ahekápa (Che)	Añe’ẽpa (Che)
Rehekápa (Nde)	Reñe’ẽpa (Nde)
Ohekápa (Ha’e)	Oñe’ẽpa (Ha’e)
Jahekápa (Ñande)	Ñañe’ẽpa (Ñande)
Rohekápa (Ore)	Roñe’ẽpa (Ore)
Pehekápa (Peẽ)	Peñe’ẽpa (Peẽ)
Ohekápa (Ha’ekuéra)	Oñe’ẽpa (Ha’ekuéra)

ÑE'ẼAPOHA

Kóva ohechauka mávapa ñe’ẽtéva omoandúva apohare.

• 3.3.1. Ñe'ẽapohaite (Voz activa),
• 3.3.2. Ñe'ẽapoheta (Voz pasiva),
• 3.3.3. Ñe'ẽapoukaha (Voz coactiva),
• 3.3.4. Ñe'ẽapoñondiveha (Voz recíproca),
• 3.3.5. Ava Ñe'ẽapoñemiha (Voz subsuntiva de personas),
• 3.3.6. Mymba Ñe'ẽapoñemiha (Voz subsuntiva de animales)
• 3.3.7. Ñe'ẽapoukapy (Voz objetiva)

3.3.1. Ñe'ẽapohaite: naiñe'ẽpehẽtaíri.

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajoka	ambo’i
Nde	rejoka	rembo’i
Ha’e	ojoka	ombo’i
Ñande	jajoka	ñambo’i
Ore	rojoka	rombo’i
Peẽ	pejoka	pembo’i
Ha’ekuéra	ojoka	ombo’i

3.3.2. Ñe'ẽapoheta: Jurugua: je - Tĩgua: ñe.

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajeja’o	añemosẽ
Nde	rejeja’o	reñemosẽ
Ha’e	ojeja’o	oñemosẽ
Ñande	jajeja’o	ñañemosẽ
Ore	rojeja’o	roñemosẽ
Peẽ	pejeja’o	peñemosẽ
Ha’ekuéra	ojeja’o	oñemosẽ

3.3.3. Ñe'ẽapoukaha: Jurugua: mbo - Tĩgua: mo.

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	amboja	amomarandu
Nde	remoja	remomarandu
Ha’e	pmboja	omomarandu
Ñande	ñamboja	ñamomarandu
Ore	romboja	romomarandu
Peẽ	pemboja	pemomarandu
Ha’ekuéra	omboja	omomarandu

JESAREKOPYRÃ

1. Ko’ã mokõi ñe’ẽpehẽtai mbo ha mo omoheñói ñe’ẽtéva mbohasapyréva. Techapyrã: guata ñamosusũrõ ñe’eapohaitépe niko ñe’ẽtéva mbohasapyre’ỹva; ága ñamosusũvo ñe’eapoukahápe katu oikóma ichugui ñe’ëtéva mbohasapyréva
2. Avei ñe’eapoukaha rupive téragui (tero, teroja ha ñe’ẽteja) oiko ñe’ẽtéva. Techapyrã: amboao / amoapatĩ / amomombyry. Peichahápe avei ñambojoapykuaa ñe’eapohaite ha ñe’eapoukaha umi téra rehe. Techapyrã: añemboao / añembotavy / añemomombyry.

3.3.4. Ñe'ẽapoñondiveha: Jurugua jo - Tĩgua: ño.

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Ñande	jajojuhu	ñañonupã
Ore	rojojuhu	roñonupã
Peë	pejojuhu	peñonupã
Ha’ekuéra	ojojuhu	oñonupã

Ko ñe’ẽapoñondiveha ojepuru papyeta añóme. Noñemo-susũkuaái papyeteĩme, jo ha ño he’iségui ava aty

3.3.5. Ava Ñe'ẽapoñemiha: poro.

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	aporohayhu	aporombyepoti
Nde	reporohayhu	reporombyepoti
Ha’e	oporohayhu	oporombyepoti
Ñande	japorohayhu	ñaporombyepoti
Ore	roporohayhu	roporombyepoti
Peẽ	peporohayhu	peporombyepoti
Ha’ekuéra	oporohayhu	oporombyepoti

3.3.6. Mymba Ñe'ẽapoñemiha: mba'e.

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	amba’ejuka	amba’emondýi
Nde	remba’ejuka	amba’emondýi
Ha’e	omba’ejuka	omba’emondýi
Ñande	ñamba’ejuka	ñamba’emondýi
Ore	romba’ejuka	romba’emondýi
Peẽ	pemba’ejuka	pemba’emondýi
Ha’ekuéra	omba’ejuka	omba’emondýi

3.3.7. Ñe'ẽapoukapy (Voz Objetiva): guero (ro).

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	aguerosapukái	aguerotĩ
Nde	reguerosapukái	reguerotĩ
Ha’e	oguerosapukái	oguerotĩ
Ñande	jaguerosapukái	ñaguerotĩ
Ore	roguerosapukái	roguerotĩ
Peë	peguerosapukái	peguerotĩ
Ha’ekuéra	oguerosapukái	oguerotĩ

ÑE'ẼTEKO

Ko moambueha niko oñanduka ñandéve mba’eichaitépa ojehu ñe’ẽtéva moandu.

• 3.4.1. Ñe'ẽtekoite (indicativo),
• 3.4.2. Ñe'ẽtekopota (volitivo),
• 3.4.3. Ñe'ẽtekomo'ã (supositivo),
• 3.4.4.Ñe'ẽtekokatu (conjetural),
• 3.4.5. Ñe'ẽtekomeme (habitual),
• 3.4.6. Ñe'ẽtekopaitéva (totalitativo),
• 3.4.7. Ñe'ẽtekoapovy (cuasiaccional),
• 3.4.8. Ñe'ẽteko apoukapy (mediativo),
• 3.4.9. Ñe’ẽteko apouka (imperativo),
• 3.4.10. Ñe'ẽteko apoukapohýi (imperativo conminativo),
• 3.4.11. Ñe'ẽteko apoukavevúi (imperativo amistoso),
• 3.4.12. Ñe'ẽteko apoukarayhu (imperativo cariñoso),
• 3.4.13. Ñe'ẽteko apoukajehe'a (imperativo compuesto),
• 3.4.14. Ñe’ẽteko kuaaporã’ỹva (indeterminado)
• 3.4.15. Ñe'ẽteko tendapy (locativo),
• 3.4.16. Ñe'ẽtekojojáva (concomitante),
• 3.4.17. Ñe'ẽteko apoaguíva (proximal),
• 3.4.18. Ñe'ẽtekojoáva (colectivo),
• 3.4.19. Ñe'ẽteko añetéva (narrativo verosímil),
• 3.4.20. Ñe'ẽteko añetegua'ỹva (narrativo inverosímil),
• 3.4.21. Ñe'ẽtekopotaite (anhelativo),
• 3.4.22. Ñe'ẽtekovaicháva (aparencial),
• 3.4.23. Ñe'ẽteko angapy (pietativo),
• 3.4.24. Ñe'ẽtekotapiáva (frecuentativo),
• 3.4.25. Ñe'ẽtekotapiaitéva (frecuentativo enfático),
• 3.4.26. Ñe'ẽtekomo'ãite (frustrativo),
• 3.4.27. Ñe'ẽteko ñeha'ãpy (intencional),
• 3.4.28. Ñe'ẽtekomboyvegua (antelativo),
• 3.4.29. Ñe’ẽteko kotevẽpy (condicional),
• 3.4.30. Ñe’ẽtekotee (aseverativo),
• 3.4.31. Ñe’ẽteko momorãva (admirativo),
• 3.4.32. Ñe’ẽteko mbojo’áva (reiterativo),
• 3.4.33. Ñe’ẽteko mombaretéva (afirmativo),
• 3.4.34. Ñe’ẽteko reiguáva (dubitativo),
• 3.4.35. Ñe’ẽteko jepokuaagua (usual),
• 3.4.36. Ñe’ẽteko añeteguaitéva (enunciativo),
• 3.4.37. Ñe’ẽteko hekopegua (real), ha
• 3.4.38. Ñe’ẽteko py’ỹigua (intermitente).

3.4.1. Ñe'ẽtekoite: Ñaiñe'ẽpehẽtaíri.

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ahai	añeno
Nde	rehai	reñeno
Ha’e	ohai	oñeno
Ñande	jahai	ñañeno
Ore	rohai	roñeno
Peẽ	pehai	peñeno
Ha’ekuéra	ohai	oñeno

3.4.2. Ñe'ẽtekopota: se (ipu’atãva-tónica).

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	apukase	apu’ãse
Nde	repukase	repu’ãse
Ha’e	opukase	opu’ãse
Ñande	japukase	ñapu’ãse
Ore	ropukase	ropu’ãse
Peẽ	pepukase	pepu’ãse
Ha’ekuéra	opukase	opu’ãse

3.4.3. Ñe'ẽtekomo'ã: po-nipo-pipo (ipu’atã’ỹva-átona)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	apáynipo	amoñe’ẽnipo
Nde	repáynipo	remoñe’ẽnipo
Ha’e	opáynipo	omoñe’ẽnipo
Ñande	japáynipo	ñamoñe’ẽnipo
Ore	ropáynipo	romoñe’ẽnipo
Peẽ	pepáynipo	pemoñe’ẽnipo
Ha’ekuéra	opáynipo	omoñe’ẽnipo

3.4.4. Ñe'ẽtekokatu: rõ-ramo (ipu’atã’ỹva).

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	aroviárõ	ahendúrõ
Nde	reroviárõ	rehendúrõ
Ha’e	oroviárõ	ohendúrõ
Ñande	jaroviárõ	ñahendúrõ
Ore	roroviárõ	rohendúrõ
Peẽ	peroviárõ	pehendürõ
Ha’ekuéra	oroviárõ	ohendúrõ

3.4.5. Ñe'ẽtekomeme: va (ipu’atã’ỹva).

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	aguerúva	aporandúva
Nde	reguerúva	reporandúva
Ha’e	oguerúva	oporandúva
Ñande	jaguerúva	ñaporandúva
Ore	roguerúva	roporandúva
Peẽ	peguerúva	peporandúva
Ha’ekuéra	oguerúva	oporandúva

3.4.6. Ñe'ẽtekopaitéva: pa (Jurugua) – mba (Tĩgua). Ipu’atãva.

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajahupa	amopotĩmba
Nde	rejahupa	remopotĩmba
Ha’e	ojahupa	omopotĩmba
Ñande	jajahupa	ñamopotĩmba
Ore	rojahupa	romopotĩmba
Peẽ	pejahupa	pemopotĩmba
Ha’ekuéra	ojahupa	omopotĩmba

3.4.7. Ñe'ẽtekoapovy: vy (ipu’atãva). Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	akevy	ambyakuvy
Nde	rekevy	rembyakuvy
Ha’e	okevy	ombyakuvy
Ñande	jakevy	ñambyakuvy
Ore	rokevy	rombyakuvy
Peẽ	pekevy	pembyakuvy
Ha’ekuéra	okevy	ombyakuvy

3.4.8. Ñe'ẽteko apoukapy: uka (ipu’atãva).

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajapouka	anohẽuka
Nde	rejapouka	renohẽuka
Ha’e	ojapouka	onohẽuka
Ñande	jajapouka	ñanohẽuka
Ore	rojapouka	ronohẽuka
Peẽ	pejapouka	penohẽuka
Ha’ekuéra	ojapouka	onohẽuka

3.4.9. Ñe’ẽteko apouka: Kóva oipuru avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtai moĩmbyre (ta / e / to / ja / toro / pe / to).

Techapyrã:

Jurugua	Tĩgua
Tajupi (Che)	Tañembo’e (Che)
Ejupi (Nde)	Eñembo’e (Nde)
Tojupi (Ha’e)	Toñembo’e (Ha’e)
Jajupi (Ñande)	Ñañembo’e (Ñande)
Torojupi (Ore)	Toroñembo’e (Ore)
Pejupi (Peẽ)	Peñembo’e (Peẽ)
Tojupi (Ha’ekuéra)	Toñembo’e (Ha’ekuéra)

3.4.10. Ñe'ẽteko apoukapohýi: ke (ipu’atã’ỹva). Kóva oipuru avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtai moĩmbyre (ta / e / to / ja / toro / pe / to).

Techapyrã:

Jurugua	Tĩgua
Tajoráke (Che)	Tamyatyrõke (Che)
Ejoráke (Nde)	Emyatyrõke (Nde)
Tojoráke (Ha’e)	Tomyatyrõke (Ha’e)
Jajoráke (Ñande)	Ñamyatyrõke (Ñande)
Torojoráke (Ore)	Toromyatyrõke (Ore)
Pejoráke (Peẽ)	Pemyatyrõke (Peẽ)
Tojoráke (Ha’ekuéra)	Tomyatyrõke (Ha’ekuéra)

3.4.11. Ñe'ẽteko apoukavevúi: na (ipu’atã’ỹva). Kóva oipuru avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtai moĩmbyre (ta / e / to / ja / toro / pe / to).

Techapyrã:

Jurugua	Tĩgua
Tahasána (Che)	Tañapytĩna (Che)
Ehasána (Nde)	Eñapytĩna (Nde)
Tohasána (Ha’e)	Toñapytĩna (Ha’e)
Jahasána (Ñande)	Ñañapytĩna (Ñande)
Torohasána (Ore)	Toroñapytĩna (Ore)
Pehasána (Peẽ)	Peñapytĩïna (Peẽ)
Tohasána (Ha’ekuéra)	Toñapytĩna (Ha’ekuéra)

3.4.12. Ñe'ẽteko apoukarayhu: mi (ipu’atãva). Kóva oipuru avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtai moĩmbyre (ta / e / to / ja / toro / pe / to).

Techapyrã:

Jurugua	Tĩgua
Tapuraheimi (Che)	Tañemumi (Che)
Epuraheimi (Nde)	Eñemumi (Nde)
Topuraheimi (Ha’e)	Toñemumi (Ha’e)
Japuraheimi (Ñande)	Ñañemumi (Ñande)
Toropuraheimi (Ore)	Toroñemumi (Ore)
Pepuraheimi (Peẽ)	Peñemumi (Peẽ)
Topuraheimi (Ha’ekuéra)	Toñemumi (Ha’ekuéra)

3.4.13. Ñe'ẽteko apoukajehe'a: míkena (ipu’atãva). Kóva oipuru avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtai moĩmbyre (ta / e / to / ja / toro / pe / to).

Techapyrã:

Jurugua	Tĩgua
Tapytamíkena (Che)	Tambyatymíkena (Che)
Epytamíkena (Nde)	Embyatymíkena (Nde)
Topytamíkena (Ha’e)	Tombyatymíkena (Ha’e)
Japytamíkena (Ñande)	Ñambyatymíkena (Ñande)
Toropytamíkena (Ore)	Torombyatymíkena (Ore)
Pepytamíkena (Peẽ)	Pembyatymíkena (Peẽ)
Topytamíkena(Ha’ekuéra)	Tombyatymíkena(Ha’ekuéra)

3.4.14. Ñe’ẽteko kuaaporã’ỹva: mba’e (ipu’atã’ỹva). Kóva oipu-ru avaite ha papapy ñe’ẽpehẽtai moĩmbyre (ta / e / to / ja / toro / pe / to).

Techapyrã:

Jurugua	Tĩgua
Tahekýimba’e (Che)	Tamoĩmba’e (Che)
Ehekýimba’e (Nde)	Emoĩmba’e (Nde)
Tohekýimba’e (Ha’e)	Tomoĩmba’e (Ha’e)
Jahekýimba’e (Ñande)	Ñamoĩmba’e (Ñande)
Torohekýimba’e (Ore)	Toromoĩmba’e (Ore)
Pehekýimba’e (Peẽ)	Pemoĩmba’e (Peẽ)
Tohekýimba’e (Ha’ekuéra)	Tomoĩmba’e (Ha’ekuéra)

3.4.15. Ñe'ẽteko tendapy: ha (ipu’atãva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajekoha	añemiha
Nde	rejekoha	reñemiha
Ha’e	ojekoha	oñemiha
Ñande	jajekoha	ñañemiha
Ore	rojekoha	roñemiha
Peẽ	pejekoha	peñemiha
Ha’ekuéra	ojekoha	oñemiha

3.4.16. Ñe'ẽtekojojáva: vo (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	apóvo	añapytmívo
Nde	repóvo	reñapymívo
Ha’e	opóvo	oñapytmívo
Ñande	japóvo	ñañapymívo
Ore	ropóvo	roñapymívo
Peẽ	pepóvo	peñapymívo
Ha’ekuéra	opóvo	oñapymívo

3.4.17. Ñe'ẽteko apoaguíva: nunga (ipu’atãva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajerovianunga	ambyasynunga
Nde	rejerovianunga	rembyasynunga
Ha’e	ojerovianunga	ombyasynunga
Ñande	jajerovianunga	ñambyasynunga
Ore	rojerovianunga	rombyasynunga
Peẽ	pejerovianunga	pembyasynunga
Ha’ekuéra	ojerovianunga	ombyasynunga

3.4.18. Ñe'ẽtekojoáva: joa (ipu’atãva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Ñande	javy’ajoa	ñañembo’yjoa
Ore	rovy’ajoa	roñembo’yjoa
Peẽ	pevy’ajoa	peñembo’yjoa
Ha’ekuéra	ovy’ajoa	oñembo’yjoa

Ko ñe’ẽteko oñemosusũ papyeta añóme. Noñemosusũ-kuaái papyteĩme, joa he’iségui ava aty

3.4.19. Ñe'ẽteko añetéva: niko-ningo-ko (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajoguániko	ambo’éniko
Nde	rejoguániko	rembo’eniko
Ha’e	ojoguániko	ombo’eniko
Ñande	jajoguániko	ñambo’eniko
Ore	rojoguániko	rombo’eniko
Peẽ	pejoguániko	pembo’eniko
Ha’ekuéra	ojoguaniko	ombo’eniko

3.4.20. Ñe'ẽteko añetegua'ỹva: ndaje-je (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajevýndaje	amongy’ándaje
Nde	rejevýndaje	remongy’ándaje
Ha’e	ojevýndaje	omongy’ándaje
Ñande	jajevýndaje	ñamongy’andaje
Ore	rojevýndaje	romongy’ándaje
Peẽ	pejevýndaje	pemongy’ándaje
Ha’ekuéra	ojevýndaje	omongy’ándaje

3.4.21. Ñe'ẽtekopotaite: nga'u (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	akueránga’u	amongueránga’u
Nde	rekueránga’u	remongueránga’u
Ha’e	okueránga’u	omongueránga’u
Ñande	jakueránga’u	ñamongueránga’u
Ore	rokueránga’u	romongueránga’u
Peẽ	pekueránga’u	pemongueránga’u
Ha’ekuéra	okueránga’u	omongueránga’u

3.4.22. Ñe'ẽtekovaicháva: gua'u (ipu’atãva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajatygua’u	ambopugua’u
Nde	rejatygua’u	rembopugua’u
Ha’e	ojatygua’u	ombopugua’u
Ñande	jajatygua’u	ñambopugua’u
Ore	rojatygua’u	rombopugua’u
Peẽ	pejatygua’u	pembopugua’u
Ha’ekuéra	ojatygua’u	ombopugua’u

3.4.23. Ñe'ẽteko angapy: anga (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	aku’e’anga	amombo’o’anga
Nde	reku’e’anga	remombo’o’anga
Ha’e	oku’e’anga	omombo’o’anga
Ñande	jaku’e’anga	ñamombo’o’anga
Ore	roku’e’anga	romombo’o’anga
Peẽ	peku’e’anga	pemombo’o’anga
Ha’ekuéra	oku’e’anga	omombo’o’anga

3.4.24. Ñe'ẽtekotapiáva: mante (ipu’atãva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajesarekomante	aguahẽmante
Nde	rejesarekomante	reguahẽmante
Ha’e	ojesarekomante	oguahẽmante
Ñande	jajesarekomante	ñaguahẽmante
Ore	rojesarekomante	roguahẽmante
Peẽ	pejesarekomante	peguahẽmante
Ha’ekuéra	ojesarekomante	oguahẽmante

3.4.25. Ñe'ẽtekotapiaitéva: manterei (ipu’atãva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajavymanterei	añorairõmanterei
Nde	rejavymanterei	reñorairõmanterei
Ha’e	ojavymanterei	oñorairõmanterei
Ñande	jajavymanterei	ñañorairõmanterei
Ore	rojavymanterei	roñorairõmanterei
Peẽ	pejavymanterei	peñorairõmanterei
Ha’ekuéra	ojavymanterei	oñorairõmanterei

3.4.26. Ñe'ẽtekomo'ãite: rei (ipu’atãva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	akyhyjerei	añohẽrei
Nde	rekyhyjerei	reñohẽrei
Ha’e	okyhyjerei	oñohẽrei
Ñande	jakyhyjerei	ñañohẽrei
Ore	rokyhyjerei	roñohẽrei
Peẽ	pekyhyjerei	peñohẽrei
Ha’ekuéra	okyhyjerei	oñohẽrei

3.4.27. Ñe'ẽteko ñeha'ãpy: mo'ã (ipu’atãva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajerokymo’ã	amondoromo’ã
Nde	rejerokymo’ã	remondoromo’ã
Ha’e	ojerokymo’ã	omondoromo’ã
Ñande	jajerokymo’ã	ñamondoromo’ã
Ore	rojerokymo’ã	romondoromo’ã
Peẽ	pejerokymo’ã	pemondoromo’ã
Ha’ekuéra	ojerokymo’ã	omondoromo’ã

3.4.28. Ñe'ẽtekomboyvegua: jepe (ipu’atãva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajurajepe	amokõjepe
Nde	rejurajepe	remokõjepe
Ha’e	ojurajepe	omokõjepe
Ñande	jajurajepe	ñamokõjepe
Ore	rojurajepe	romokõjepe
Peẽ	pejurajepe	pemokõjepe
Ha’ekuéra	ojurajepe	omokõjepe

3.4.29. Ñe’ẽteko kotevëpy: mo (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ahejámo	añemitỹmo
Nde	rehejámo	reñemitỹmo
Ha’e	ohejámo	oñemitỹmo
Ñande	jahejámo	ñañemitỹmo
Ore	rohejámo	roñemitỹmo
Peẽ	pehejámo	peñemitỹmo
Ha’ekuéra	ohejámo	oñemitỹmo

3.4.30. Ñe’ẽtekotee: ma (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	aguerekóma	ambohováima
Nde	reguerekóma	rembohováima
Ha’e	oguerekóma	ombohováima
Ñande	jaguerekóma	ñambohováima
Ore	roguerekóma	rombohováima
Peẽ	peguerekóma	pembohováima
Ha’ekuéra	oguerekóma	ombohováima

3.4.31. Ñe’ẽteko momorãva: sapy’a (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	aguerahásapy’a	amombe’úsapy’a
Nde	reguerahásapy’a	remombe’úsapy’a
Ha’e	oguerahásapy’a	omombe’úsapy’a
Ñande	jaguerahásapy’a	ñamombe’úsapy’a
Ore	roguerahásapy’a	romombe’úsapy’a
Peẽ	peguerahásapy’a	pemombe’úsapy’a
Ha’ekuéra	oguerahásapy’a	omombe’úsapy’a

3.4.32. Ñe’ẽteko mbojo’áva: jey (ipu’atãva).

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajosojey	añandujey
Nde	rejosojey	reñandujey
Ha’e	ojosojey	oñandujey
Ñande	jajosojey	ñañandujey
Ore	rojosojey	roñandujey
Peẽ	pejosojey	peñandujey
Ha’ekuéra	ojosojey	oñandujey

3.4.33. Ñe’ẽteko mombaretéva: voi (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajokuávoi	apyrũvoi
Nde	rejokuávoi	repyrũvoi
Ha’e	ojokuávoi	opyrũvoi
Ñande	jajokuávoi	ñapyrũvoi
Ore	rojokuávoi	ropyrũvoi
Peẽ	pejokuávoi	pepyrũvoi
Ha’ekuéra	ojokuávoi	opyrũvoi

3.4.34. Ñe’ẽteko reiguáva: nte (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	apytu’únte	amyesakãnte
Nde	repytu’únte	remyesakãnte
Ha’e	opytu’únte	omyesakãnte
Ñande	japytu’únte	ñamyesakãnte
Ore	ropytu’únte	romyesakãnte
Peẽ	pepytu’únte	pemyesakãnte
Ha’ekuéra	opytu’únte	omyesakãnte

3.4.35. Ñe’ẽteko jepokuaagua: jepi (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajapyhýjepi	añepyrũjepi
Nde	rejapyhýjepi	reñepyrũjepi
Ha’e	ojapyhýjepi	oñepyrũjepi
Ñande	jajapyhýjepi	ñañepyrũjepi
Ore	rojapyhýjepi	roñepyrũjepi
Peẽ	pejapyhýjepi	peñepyrũjepi
Ha’ekuéra	ojapyhýjepi	oñepyrũjepi

3.4.36. Ñe’ẽteko añeteguaitéva: katu (ipu’atã’ỹva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajerékatu	amboja’ókatu
Nde	rejerékatu	remboja’ókatu
Ha’e	ojerékatu	omboja’ókatu
Ñande	jajerékatu	ñamboja’ókatu
Ore	rojerékatu	romboja’ókatu
Peẽ	pejerékatu	pemboja’ókatu
Ha’ekuéra	ojerékatu	omboja’ókatu

3.4.37. Ñe’ẽteko hekopegua: katu – ngatu (ipu’atãva) Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajogapokatu	añe’ẽngatu
Nde	rejogapokatu	reñe’ẽngatu
Ha’e	ojogapokatu	oñe’ẽngatu
Ñande	jajogapokatu	ñañe’ẽngatu
Ore	rojogapokatu	roñe’ẽngatu
Peẽ	pejogapokatu	peñe’ẽngatu
Ha’ekuéra	ojogapokatu	oñe’ẽngatu

3.4.38. Ñe’ẽteko py’ỹigua: mimi (ipu’atãva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ahupytymimi	aha’ãmimi
Nde	rehupytymimi	reha’ãmimi
Ha’e	ohupytymimi	oha’ãmimi
Ñande	jahupytymimi	ñaha’ãmimi
Ore	rohupytymimi	roha’ãmimi
Peẽ	pehupytymimi	peha’ãmimi
Ha’ekuéra	ohupytymimi	oha’ãmimi

ARA

Ko moambueha oñanduka ñandéve araka’etépa ojehu ñe’ẽtéva omoandu.

• 3.5.1. Ára Agagua (tiempo presente)
• 3.5.2. Ára Mboyvegua (tiempo pretérito)
• 3.5.3. Ára Upeigua (tiempo futuro)

3.5.1. ÁRA AGAGUA (TIEMPO PRESENTE)

• 3.5.1.1. Ára Agaguaite (presente perfecto),
• 3.5.1.2. Ára Agaguapuku (presente imperfecto),
• 3.5.1.3. Ára Agaguasoso (presente intermitente)

3.5.1.1. Ára Agaguaite: naiñe'ẽpehẽtaíri. Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	aheréi	amboty
Nde	reheréi	remboty
Ha’e	oheréi	omboty
Ñande	jaheréi	ñamboty
Ore	roheréi	romboty
Peẽ	peheréi	pemboty
Ha’ekuéra	oheréi	omboty

3.5.1.2. Ára Agaguapuku: ína (ipu’atãva).

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ahapy’aína	ambogue’aína
Nde	rehapyreína	remboguereína
Ha’e	ohapyhína	omboguehína
Ñande	jahapyñaína	ñambogueñaína
Ore	rohapyroína	rombogueroína
Peẽ	pehapypeína	pemboguepeína
Ha’ekuéra	ohapyhína	omboguehína

3.5.1.3. Ára Agaguasoso: ikóni (ipu’atãva).

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajohei’aikóni	aha’ãrõ’aikóni
Nde	rejoheireikóni	reha’ãrõreikóni
Ha’e	ojoheihikóni	oha’ãrõhikóni
Ñande	jajoheiñaikóni	ñaha’ãrõñaikóni
Ore	rojoheiroikóni	roha’ãrõroikóni
Peẽ	pejoheipeikóni	peha’ãrõpeikóni
Ha’ekuéra	ojoheihikóni	oha’ãrõhikóni

3.5.2. ÁRA MBOYVEGUA (TIEMPO PRETERITO)

• 3.5.2.1. Ára Mboyveguaite (pretérito perfecto),
• 3.5.2.2. Ára Mboyveguapuku (pretérito imperfecto),
• 3.5.2.3. Ára Mboyveguaiteve (pretérito pluscuamperfecto),
• 3.5.2.4. Ára Mboyveguaramo (pretérito reciente)
• 3.5.2.5. Ára Mboyveguandaje (pretérito remoto),
• 3.5.2.6. Ára Mboyvegua'yma (pretérito anterior),

3.5.2.1. Ára Mboyveguaite: ‘akue (ipu’atãva).

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajo’o’akue	ambota’akue
Nde	rejo’o’akue	rembota’akue
Ha’e	ojo’o’akue	ombota’akue
Ñande	jajo’o’akue	ñambota’akue
Ore	rojo’o’akue	rombota’akue
Peẽ	pejo’o’akue	pembota’akue
Ha’ekuéra	ojo’o’akue	ombota’akue

3.5.2.2. Ára Mboyveguapuku: mi (ipu’atã’ỹva).

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	aguerovámi	añesũmi
Nde	reguerovámi	reñesũmi
Ha’e	oguerovámi	oñesũmi
Ñande	jaguerovámi	ñañesũmi
Ore	roguerovámi	roñesũmi
Peẽ	peguerovámi	peñesũmi
Ha’ekuéra	oguerovámi	oñesũmi

3.5.2.3. Ára Mboyveguaiteve: va'ekue (ipu’atãva).

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ahypyiva’ekue	amoirũiva’ekue
Nde	rehypyiva’ekue	remoirũva’ekue
Ha’e	ohypyiva’ekue	omoirũva’ekue
Ñande	jahypyiva’ekue	ñamoirũva’ekue
Ore	rohypyiva’ekue	romoirũva’ekue
Peẽ	pehypyiva’ekue	pemoirũva’ekue
Ha’ekuéra	ohypyiva’ekue	omoirũva’ekue

3.5.2.4. Ára Mboyveguaramo: kuri (ipu’atã’ỹva). Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajeíkuri	amyenyhẽkuri
Nde	rejeíkuri	remyenyhẽkuri
Ha’e	ojeíkuri	omyenyhẽkuri
Ñande	jajeíkuri	ñamyenyhẽkuri
Ore	rojeíkuri	romyenyhẽkuri
Peẽ	pejeíkuri	pemyenyhẽkuri
Ha’ekuéra	ojeíkuri	omyenyhẽkuri

3.5.2.5. Ára Mboyveguandaje: raka'e (ipu’atã’ỹva).

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajahe’óraka’e	ambovóraka’e
Nde	rejahe’óraka’e	rembovóraka’e
Ha’e	ojahe’óraka’e	ombovóraka’e
Ñande	jajahe’óraka’e	ñambovóraka’e
Ore	rojahe’óraka’e	rombovóraka’e
Peẽ	pejahe’óraka’e	pembovóraka’e
Ha’ekuéra	ojahe’óraka’e	ombovóraka’e

3.5.2.6. Ára Mboyvegua'yma: ra'e (ipu’atã’ỹva).

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	akáira’e	apẽra’e
Nde	rekáira’e	repẽra’e
Ha’e	okáira’e	opẽra’e
Ñande	jakáira’e	ñapẽra’e
Ore	rokáira’e	ropẽra’e
Peẽ	pekáira’e	pepẽra’e
Ha’ekuéra	okáira’e	opẽra’e

3.5.3. ÁRA UPEIGUA (TIEMPO FUTURO)

• 3.5.3.1. Ára Upeiguaite (futuro perfecto),
• 3.5.3.2. Ára Upeiguakatuete (futuro obligatorio),
• 3.5.3.3. Ára Upeiguakotevẽ (futuro necesario),
• 3.5.3.4. Ára Upeigua'agui (futuro próximo),
• 3.5.3.5. Ára Upeiguárõ (futuro dudoso)

3.5.3.1. Ára Upeiguaite: ta (ipu’atã’ỹva).

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	akakuaáta	apo’ẽta
Nde	rekakuaáta	repo’ẽta
Ha’e	okakuaáta	opo’ẽta
Ñande	jakakuaáta	ñapo’ẽta
Ore	rokakuaáta	ropo’ẽta
Peẽ	pekakuaáta	pepo’ẽta
Ha’ekuéra	okakuaáta	opo’ẽta

3.5.3.2. Ára Upeiguakatuete: va'erã (ipu’atãva).

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ahesyva’erã	amokãva’erã
Nde	rehesyva’erã	remokãva’erã
Ha’e	ohesyva’erã	omokãva’erã
Ñande	jahesyva’erã	ñamokãva’erã
Ore	rohesyva’erã	romokãva’erã
Peẽ	pehesyva’erã	pemokãva’erã
Ha’ekuéra	ohesyva’erã	omokãva’erã

3.5.3.3. Ára Upeiguakotevẽ: ‘arã (ipu’atãva).

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	akay’u’arã	amohenda’arã
Nde	rekay’u’arã	remohenda’arã
Ha’e	okay’u’arã	omohenda’arã
Ñande	jakay’u’arã	ñamohenda’arã
Ore	rokay’u’arã	romohenda’arã
Peẽ	pekay’uarã	pemohenda’arã
Ha’ekuéra	okay’u’arã	omohenda’arã

3.5.3.4. Ára Upeigua'agui: pota - mbota (ipu’atãva).

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	akuipota	asẽmbota
Nde	rekuipota	resẽmbota
Ha’e	okuipota	osẽmbota
Ñande	jakuipota	ñasẽmbota
Ore	rokuipota	rosẽmbota
Peẽ	pekuipota	pesẽmbota
Ha’ekuéra	okuipota	osẽmbota

3.5.3.5. Ára Upeiguárõ: ne (ipu’atã’ỹva).

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	aguevíne	amono’õne
Nde	reguevíne	remon’õne
Ha’e	oguevíne	omono’õne
Ñande	jaguevíne	ñamono’õne
Ore	roguevíne	romono’õne
Peẽ	peguevíne	pemono’õne
Ha’ekuéra	oguevíne	omono’õne

3.6. KOKATU

Kóva ohechauka ñe’ẽtéva moandu oñembotuicha ha oñemomirĩvérõ.

• 3.6.1. Kokatu’ypy (grado positivo),
• 3.6.2. Kokatu Mbojojáva (grado comparativo),
• 3.6.3. Kokatu Tuicháva (grado superlativo),
• 3.6.4. Kokatu Tuichavéva (grado supersuperlativo),
• 3.6.5. Kokatu Tuichaitéva (grado superlativísimo), ha
• 3.6.6. Kokatu Tuichaitevéva (grado ultrasuperlativo)

3.6.1. Kokatu’ypy: naiñe'ẽpehẽtaíri.

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	apyvoi	ahesa’ỹijo
Nde	repyvoi	rehesa’ỹijo
Ha’e	opyvoi	ohesa’ỹijo
Ñande	japyvoi	ñahesa’ỹijo
Ore	ropyvoi	rohesa’ỹijo
Peẽ	pepyvoi	pehesa’ỹijo
Ha’ekuéra	opyvoi	ohesa’ỹijo

3.6.2. Kokatu Mbojojáva:

• 3.6.2.1. Kokatu Mbojojáva Mbotuicháva (de superioridad),
• 3.6.2.2. Kokatu Mbojojáva Momichïva (de inferioridad),

3.6.2.1. Kokatu Mbojojáva Mbotuicháva: ve (ipu’atãva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ahovereve	ahetũve
Nde	rehovereve	rehetũve
Ha’e	ohovereve	ohetũve
Ñande	jahovereve	ñahetũve
Ore	rohovereve	rohetũve
Peẽ	pehovereve	pehetũve
Ha’ekuéra	ohovereve	ohetũve

3.6.2.2. Kokatu Mbojojáva Momichïva: ‘ive (ipu’atãva)

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	ajaty’ive	amaimbe’ive
Nde	rejaty’ive	remaimbe’ive
Ha’e	ojaty’ive	omaimbe’ive
Ñande	jajaty’ive	ñamaimbe’ive
Ore	rojaty’ive	romaimbe’ive
Peẽ	pejaty’ive	pemaimbe’ive
Ha’ekuéra	ojaty’ive	omaimbe’ive

3.6.3. Kokatu Tuicháva: ete – ite (ipu’atãva).

Techapyrã:

	ete	ite
Che	ajasuruete	ajaparoite
Nde	rejasuruete	rejaparoite
Ha’e	ojasuruete	ojaparoite
Ñande	jajasuruete	ñajaparoite
Ore	rojasuruete	rojaparoite
Peẽ	pejasuruete	pejaparoite
Ha’ekuéra	ojasuruete	ojaparoite

3.6.4. Kokatu Tuichavéva: eterei – iterei (ipu’atãva).

Techapyrã:

	eterei	iterei
Che	amyakỹeterei	ajehe’aiterei
Nde	remyakỹeterei	rejehe’aiterei
Ha’e	omyakỹeterei	ojehe’aiterei
Ñande	ñamyakỹeterei	jajehe’aiterei
Ore	romyakỹeterei	rojehe’aiterei
Peẽ	pemyakỹeterei	pejehe’aiterei
Ha’ekuéra	omyakỹeterei	ojehe’aiterei

3.6.5. Kokatu Tuichaitéva: rasa (ipu’atãva).

Techapyrã:

	Jurugua	Tĩgua
Che	apitarasa	amohe’õrasa
Nde	repitarasa	remohe’õrasa
Ha’e	opitarasa	omohe’õrasa
Ñande	japitarasa	ñamohe’õrasa
Ore	ropitarasa	romohe’õrasa
Peẽ	pepitarasa	pemohe’õrasa
Ha’ekuéra	opitarasa	omohe’õrasa

3.6.6. Kokatu Tuichaitevéva: etereirasa-itereirasa (ipu’atãva).

Techapyrã:

	etereirasa	itereirasa
Che	aryryietereirasa	amomorãitereirasa
Nde	reryryietereirasa	remomorãitereirasa
Ha’e	oryryietereirasa	omomorãitereirasa
Ñande	jaryryietereirasa	ñamomorãitereirasa
Ore	roryryietereirasa	romomorãitereirasa
Peẽ	peryryietereirasa	pemomorãitereirasa
Ha’ekuéra	oryryietereirasa	omomorãitereirasa

}

Fuente

• Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI)

(alguna vez te he mentido?)