José María Rivarola Matto
José María Rivarola Matto, ohecha arapy Paraguay, tavaguasu Paraguái retãmeguáme, ára 18 jasypakõi ary 1917 jave, ituvakuéra ha’e Octaviano Rivarola Bogarín ha Victoriana Matto.
| José María Rivarola Matto | |
| Téra teñõikua | José María Rivarola Matto |
| Teñõi | jasypakõi ary 1917 Paraguay, Paraguái |
| Mano | 13 jasyporundy 1998 Paraguay, Paraguái |
| Nacionalidad | Paraguaigua |
| Área | Haihára ha Periodista |
| Tembiapokue | “Follaje en los ojos” “Mi pariente el cocotero” “El fin de Chipí González” “La encrucijada del Espíritu Santo” |
Omano Paraguaýpe, tavaguasu tetã Paraguái peguápe, ára 13 jasyporundy ary 1998 jave.
Primeros pasos jehaijey
Dramaturgo, narrador, ensayista ha periodista, oipytyvõva’ekue heta mba’e oñeguenohẽva ha kuatiahaipyre prensa tetãmeguápe.
Infancia y Juventud jehaijey
Imitãme ohasa mb’ehao San José Paraguay peguávape, oñemoarandu aja, opytu’u jave oho pe estancia ha obraje ituvakuéra mba’évape, oĩva táva Rosario, tetãvore mokõiha San Pedro, Paraguáipe.
Óga pehengue Rivarola Matto mba’éva opyta tape Wilson (ko’ãga Eligio Ayala) haimete Antequera, pe plaza tupão San Roque (Paraguay) renondépe. Pépe oho okañy jave cuartel-gui oke porã rekávo ha, ohojey haguã, ko’ẽmbota jave. Ko hembiapokue rupi oñemondo chupe Chaco gotyo oikóramo guare ñorairõ tetã Bolivia ndive. Upéramo oguereko 16 ary ramo ha oho oñorairõ haguã soldado raso-ramo.
Opakuévoma ñorairõ ojapyhy chupe peteĩ trinchera Villa Montes peguápe. Oikove ohasa rire peteĩ ary pukukue mba’asykuéra disentería ha paludismo reheve. Okuera oisu’uhápe “coca” rogue, ka’avo ogueruva’ekue umi ho’áva’ekue ka’irãime tetã Bolivia-gua. Hekove puku ñorairõháme ndaha’éi ikatupyry rupi ñorairõme, imbarete térã ipo’a, umi ambue hapicháicha, katu ohaiporãiterei rupi.
Umi omotenondéva ha’e oĩha omoĩ chupe tapykuepeve ha’e ohai rupi chupekuéra kuatiañe’ẽ ikichĩháme guarã, techaga’u ha pya’e oĩtahajey oñondive rehegua.
Opávo ñorairõ, José María Rivarola Matto omba’apo Banco Agrícola-pe.
Oñemoarandu Derecho ha omohu’ãvo oiko chugui abogado, araka’eve nomba’apóirõ jepe pype.
Oĩva’ekue pe Movimiento Franquista ýrõ Febrerista-pe.
Oike kavaju ári ka’aguy guasu Alto Paraná peguápe ary 1945 rupi.
Oho tetã Argentina gotyo oikóramo guare ñorairõ tetãguáva ary 1946 ha 1947 peve. Posadas-pe ojogua peteĩ yga oguereha haguépe encomienda ysyryguasu yvate gotyo ko’ãga opámava Saltos del Guairá peve, ha oguejykuévo ogueru jangada táva Rosario, Argentina peve. Posadas-pe, ary 1950 jave, ohai Follaje en los ojos, haipyre omombe’úva mba’éichapa oiko umi tapicha mba’apoha ka’aguy pegua Alto Paranáme, ko haipyre osẽ ary 1952 jave táva Buenos Aires-pe.
Oujey Paraguaýpe ary 1950 jave, dictadura oĩramo guare, ha ho’a ka’irãime heta jave he’i aguére hemiandu umi kuatiahaipyre oñanimáva guivépe oguenohẽ ihaipyre.
Ha’eva’ekue omosarambíva Clarín Paraguaýpe, kuatiahaipyre tetã Argentina pegua, ikatuhápe ojeikua mba’e oikóva ha oikoháichaite tetã Paraguaípe mombyry guive.
Trayectoria jehaijey
Ha’evaekue peteĩ karai katupyry literatura paraguaya rehegua ha avei filosofía ryepýpe imbarete. Ko karai ha’e dramaturgo, narrador, ensayista ha periodista, oipytyvõva’ekue heta haipyre oñeguenohẽvape ha kuatiahaipyre prensa tetãmeguápe.
Oñepyrũ omba’apo jehai teatro-pe guarã ary 1952 jave "El Sectario" rupive, oñe’ẽva pe mba’eguerovia (fe) vai rehegua.
Ou upe rire mbohapy tembiapo ojuapykuéri: “El fin de Chipi Gonzalez”, “La Cabra y la Flor” ha “Encrucijada del Espíritu Santo”. Peteĩhame oñe’ẽ apañuái sãso (libertad) rehegua, mokõiha katu mba’eporã ha tekojoja rehe ha ipaha pegua katu jesuita rehegua.
Ary 1930 jave osẽ peteĩ ñembyaty (compilación) umi ohaiva’ekue prensa-pe guarã hérava La Belle Epoque ha heta tembiapove pukarã rehegua.
Ohai avei heta mombe’ugua’u mbykýva ary 1958 rupi, "Degradación" oñembojopoiva’ekuepe V Concurso de Cuentos de "La Tribuna" rupi, ndaha’éiramo jepe ko’ápe guarãichagua ojehaíva. Mombe’urã ipukúma ha mombe’ugu’au pukurã mbykýma, ha’e umi mba’e ha’éva apañuái upéramo guare.
Pe “Historia de la Literatura Paraguaya” hérava ohaíva Hugo Rodríguez Alcalá pe haipyrére he’i: “Rivarola Matto ojapokuaa caracteres ha peteĩ tenda –tenda okaháregua...- ha ombojuaju pukarã ha tovasy rehegua (cómico y serio). Ha’e, piko, peteĩmíva haihárakuéra apytépe ikatúva oguereko pe ikatúva ja’e fino sentido del humor. Ko’ã haipyrépe jahechakuaa oĩva pe tembiapópe iñepyrũ ha mbyte peguápe mba’eporã, ndaha’éi opakuévo añónte”.
Obras jehaijey
Pe narrativa apytépe oĩ ko haipyre hérava, “Follaje en los ojos”, ary 1952 jave osẽva’ekue, oñe’ẽ umi tapicha ha oiko asýva rekove obraje yerbatero Alto Parana peguáva, ha peteĩ mobe’ugua’u mbykýva (cuento) ryru, “Mi pariente el cocotero”, ary 1974 jave.
Teatro pegua hembiapokue: “El fin de Chipí González”, comedia ojejapo ñepyrũva táva Paraguaýpe ary 1956 jave ha osẽva arandukápe ary 1965-pe ha oñemoambuéva radioteatro-pe guarã táva Montevideo Uruguay ha osẽva disco-pe América tuichakue jave; “La cabra y la flor”, Ijopíva ary 1965 jave pe concurso teatro rehegua Radio Cáritas mba’éva; “La encrucijada del Espíritu Santo”, ary 1972, avei ijopóiva pe arýpe puhoe ja’émava rupi. Oguenohẽ, avei, ary 1983 jave, peteĩ antología teatral oguerekóva mbohapy pa’ũ: “El fin de Chipí González”, “La cabra y la flor” ha “Su Señoría tiene miedo”, he’i Rivarola Mernes, oñe’ẽvai Poder Judicial rehe, ha ikatúri osẽ oha rire dictadura del gobierno del Gral. Alfredo Stroessner hae.
Avei oguenohẽ ensayos: “Hipótesis física del tiempo” (1987), “Reflexión sobre la violencia” (1993), “La no existencia física del tiempo” (1994) ha heta reflexiones osẽva pe aranduka “La belle epoque y otras hodas”-pe.
Teatro rehegua hembiapokue, oĩ peteĩ precedente imbaretéva teatro histórico paraguayo contemporáneo apytépe: Encrucijada del Espíritu Santo de José María Rivarola Matto, tembiapo osẽva’ekue ary 1972 jave. Kóva ha’e peteĩha ombojáva pe misiones jesuíticas rekoháre. Pe protagonista héra José, ha’e peteĩ pa’i imitãva ha ha’eta itujáva opakuévo ko mba’e, ome’ẽva ko tembiapópe idea ojuapykuéri ha ipukúva elipsis del argumento.
Ko karai he’i, oñe’ẽvo hembiapokue rehe, ha’eha peteĩ ñembyapu’a oikova’ekue umi siglos XVII ha XVIII ryepýpe, misiones jesuíticas-pe, “nome’ẽihápe araka’etépa oiko umi mba’e omonbe’úva”. Omombe’u oñepyrũha guive omba’apo umi jesuita pe evangelización ypykuépe guive oñemosẽ peve hikuái ary 1767 jave, ha pe apañuái oikova’ekue upe rire: ohojeýva oiko ka’aguýpe ohose rupi, avei umi mamelucos paulistas ýrõ bandeirantes omondapa rupi chupekuéra ha gobierno colonial español katu noma’ẽi hesekuéra, kriollokuéra ojopýgui avei, ãva ohechavaivoi jesuitakuérape, pe encomienda-ra ndaiporivéi rupi ypykuéra.
Encrucijada del Espíritu Santo, oguerekomimirõjepe oguejyha iñemombe’úpe, oĩháme disquisición ha ñe’ẽ ipukúva tembiasakue rehegua, ome’ẽ peteĩ techapyrã ha apañuái ko’ã misiones jesuíticas rehegua ha oñemosẽramo guare hikuái.
Ko tembiapo ha’e peteĩ flash-back oje'éva. Ojeívo pe telón osẽma peteĩ oñe’ẽva mykymi tembiasakue rehe. Oñe’ẽmbávo he’i ko’ápe oĩ ñembohovái, ko “drama” rupive, ohechauka ko representación ha’eha ombohovaiséva umi porandu oĩva tapicha ha oikuaaséva tembiasakue rehegua. Ndojaposẽi tembiasakue, haihára ome’ẽ peteĩ carácter aleccionador ko hembiapokuépe.
Ambue mba’e ome’ẽva ha’e pa’ikuéra ha’eha ava añónte, kóva ohechauka José ohayhúvo peteĩ mitãkuña ypykue hérava María, ha ombohovake pe poder espiritual ha poder político, kóva ojehaiguy pe kuadro mbohapyha mokõiha acto jave, oñe’ẽvo oñondive pe gobernador ha pa’ikuéra jesuita, ndaikatuihápe oipytyvõ chupekuéra ko’ã autoridades coloniales, pe tenda rupi oikohápe jesuitakuéra ndaipórigui itaju rehegua.
Ko’ãva, ñamoĩvévo hendive ivirupotaha umi mamelucos portugueses, ohechauka avei ipirapire potaha (concepción materialista) tetã Paraguái rembiasakue omombe’uháicha Rivarola Matto.
Su familia jehaijey
Omenda María Emilia Mernes Recalde rehe, oguereko hikuái poteĩ mitã.
Referencias jehaijey
- Centro Cultural de la República El Cabildo
- Diccionario Biográfico "FORJADORES DEL PARAGUAY", Primera Edicción Enero de 2000. Distribuidora Quevedo de Ediciones. Buenos Aires, Argentina.
- www.cervantesvirtual.com