Tavaguasu ha jaguakuéra

Tavaguasu ha jaguakuéra (epañañe’ẽme, La ciudad y los perros) oĩ mombe’upuku Mario Vargas Llosa mba’e (ary 1963).

Vore

Atyha niko heñóikuri ha’ekuéra omoñepyrũvo heko guarini, 48 aravo oheja rire ijao tapiagua ha umi ñapĩhára mbo’ehaopegua oñemoakãperõvo chupekuéra, ha omonde’ypývo guarini’ao, upérõ ipyahuetéva; ha oñembohysýi’ypýrõguare korapy guasúpe, turuñe’ẽ pu ha ñe’ẽpohýi pa’ũme. Péva ha’ékuri ara paha upe arahakupegua ha Lima arapy oñemo’ãmbaite araípe og̃uahẽvo ijapýpe mbohapy jasy kuarahy ojopehague yvyku’i para rembe’ygua, ko’ág̃a opytu’útava are porã, ro’y aja. Ha’ekuéra ou hikuái Peru tuichakue javevégui; ndojokuaái ha ko’ág̃a oiko chuguikuéra peteĩ aty año, oñembo’ýva hína óga guasuete renondépe, ha’ekuéra ne’ĩra oikehaguépe. Garrido -tuvicha upepegua- oñemoñe’ẽ ha he’i chupekuéra pe heko tapiagua upépe opaha mbohapy ary peve, ha upépe oikotaha chuguikuéra kuimba’e añetete ha he’i avei chupekuéra guarini rekópe oikeha mbohapy mba’e añónte: ñe’ẽrendureko, mba’apo ha py’aguasu. Upe mba’e ojehúkuri opa rire ikaru peteĩha upe mbo’ehaópe, isãso rire hikuái huvichavusu ha huvichamirĩ poguýgui, osẽmbaitévo kotykaruhágui ojehe’ahaguépe guarinirã irundy ha poha mbo’esyrypegua ndive. Ha’ekuéra hesapopa ha ohecharamoite umívape, hi’arevémava chuguikuéra upépe.

Tembiguái oĩkuri ha’eño ha oguejy jupiguejyha rupi kotykaruhágui korapýpe, ha upe jave oñandu oipyhýva chupe mokõive ijyvágui ha ohendu ijapysápe oñe’ẽva: “eju orendive, jagua”. Ha’e opukavy ha oho hapykuerikuéra. Ijerére ohecha mba’éichapa heta umi iñirũ pyahu upe pyhareve oikuaava’ekue, avei ojeraha mbaretépe tape iñanandymívare mbo’esyry irundyhapegua renda gotyo. Upe ára ndaipórikuri mbo’epy. Jaguakuéra oĩkuri irundyhapegua poguýpe tembi’u’asaje opa guive karupyhare peve, haimete poapy aravo. Tembiguái ndoikuaái moõitépa ojeraha ha mávapa oguerahákuri chupe. Ág̃akatu upe tenda henyhẽ tatatĩ ha guarini’aógui ha oñehendu opuka ha osapukáiva. Oikévo kotypýpe, opukavyhápe gueterei, oñandu oinupãva ichupe ijatukupépe. Ho’a yvýpe, ojere ijehe ha opyta ojepyso ovayvávo. Oñeha’ã oñembo’y ha ndaikatúi: oĩgui peteĩ opyrũva hyére. Ha’e ndaikatúi ohecha ogahoja, pa tekove hovasýva ojesarekógui hese ku omañaramoguáicha peteĩ mymbachu’imíre.

Peteĩva he’i: “Ñañepyrũ hag̃ua, epurahéi ñandéve sa jey “che peteĩ jagua” ha embohyapu México purahéi ipuháicha. Ndaikatúi. Ha’e ijurujái ha hesajerepa. Ijahy’o rakuvy. Upe opyrũva hese opyrũ hatãmive hyére
-Ndoipotái -he’i upe oñe’ẽva- ko jagua ndopuraheiséi.

Ha upémaramo umi tovasy ojeréva hese oipe’a ijuru ha ondyvu hese heta jey, ndaha’éi peteĩ jeymínte ha upévare ha’e omboty hesa. Opávo ñendyvu hese, upe oñe’ẽva -ha’e oikuaa’ỹva mávapa- ojerehápe hese, he’ijey:
-Epurahéi ñandéve sa jey “che peteĩ jagua” ha embohyapu México purahéi ipuháicha.
Ko’ág̃a katu iñe’ẽrendúma ha ijahy’okua rupi osẽ pe ñe’ẽ’apesã ojejeruréva ichupe ha oñeha’ã’anga ombohyapu ku purahéi “Allá en el rancho grande” ipuháicha; ha hasy chupe upe mba’e, ndaijaporãigui chupe pe ñe’ẽ’apesã upe purahéi retepýpe; upévare opuraheirãngue sapy’ánte ipu karẽmba. Jepémo vaicha ndoúi ha ndohóiva upe mba’e umi ijaheihárape. Ha’ekuéra, uvei, ojapysaka porã hese.
-Ekirirĩ -he’i upe oñe’ẽva- ko’ág̃a epurahéi bolero púpe.
Upéi ombopuraheika chupe mambo ha vals criollo púpe. Upéi osapukái hikuái chupe:
-Eñembo’y.
Ha’e oñembo’y ha ipópe omopotĩ hova ry’aikue. Ombohasa ipo rykue ikaso revíre oñemokãvo.
Upe oñe’ẽva oparandu:
-¿Oĩpa he’iva’ekue chupe omopotĩ hag̃ua hova? Nahániri, avave nde’íri chupe.
Opavavéva ojejurupe’ajey ha ondyvu hese ha ha’e, pya’e porã, omboty hesa, upe ñendyvu opa peve. Upéro upe oñe’ẽva he’i:
-Umi mokõi oñembo’ýva nde ykére niko nde ruvicha hína, jagua. Epu’ã ha eñembo’y porã.
Péicha, oĩ porã. Umi mokõi, nde ruvicháva, oñembojaru’imíta ha nde eréta mávapa ha’eve. Akatuaygua raẽ ojopy chupe peteĩ po’apu’a ha Tembiguái oñandu peteĩ mba’e haku osyrýva ijyva yvatevehápe.
Uperiremínte, ijasu gotyo oĩva, ojopy avei chupe peteĩ jyvaro’o.
-Oĩma -he’i upe oñe’ẽva- ¿Mávapa nenupã hatãve?
-Oĩva che asúpe.
-E’a -he’i ambue oñe’ẽva- aipórõ piko che peteĩ pililito mba’e?. Jahechami, añandukajeýta ndéve ko che po’apu’a. Ejesarekóke.
Tembiguái haimete ho’a oñandúvo ñenupã, jepémo upéicha, ndo’ái: umi oĩva ijerére ojoko hikuái chupe ha omoĩjey hendaguépe.
-Ha ko’ág̃a piko, mba’eteko? ¿Mávapa oinupã hatãve?
-Mokõive, peteĩchaite.
-Aipórõ piko mokõive ojoja imbaretekuépe -he’i upe oñe’ẽva- Upéicharõ nenupãjeyva’erã hikuái jahechávo mávapa oinupã hatãve.
Uperiremínte, upe oñe’ẽva ha naikane’õivavoi, oporandu:
-Eremi chéve, Jagua ¿Hasýpa ndéve umi nde jyva?
-Nahániri -he’i Tembiguái.
Añetehápe, amo hapópe, ha’e noñanduvéima hete ha ára. Hi’ánga vaicháku ohecháva pe para kirirĩ Puerto Eten-gua ha gua’u ohendu isýpe he’írõ chupe: “ejererekóke umi nde ruvicha hi’arevévagui, Ricardito” ha oipyso ipo oñañuã hag̃ua chupe, pe kuarahy ojopéva guýpe.
-Ndejapu -he’i upe oñe’ẽva- ndahasýirõ ndéve ¿piko mba’ére nerasẽ, jagua?
-Ipy’apýpe ha’e he’i ijupe “opáma” ha nimbora’e ha’ekuéra oñepyrũramóta.
-¿Ndépa jagua térã ava?- oporandu upe oñe’ẽva.
-Peteĩ jagua, che ruvicha.
-Upéicharõ, ¿mba’érepiko reñembo’y?. Jagua niko oiko irundy hetymáre.
Ha’e ojayvy ha opokóvo yvy ipópe, oñandu mba’e raku ijyvapegua. Hasyeterei chupe. Upépe ohecha oĩha ambue mitãrusu ijykére, avei opoñýva ha’éicha.
-Oĩ porã -he’i upe oñe’ẽva- Mokõi jagua ojejuhu jave tapére, ¿mba’e ojapo?. Embohovái chéve, che ra’y. Ndévengo aporandu.
Tembiguái oñandu opyvoíva heviro’óre ha upepete osẽ ombohovái:
-Ndaikuaái, che ruvicha.
-Oñorairõ -he’i upe oñe’ẽva- oñarõ ha opo ojuehe. Ha ojosu’u.
Tembiguái naimandu’ái ambue mitãrusu -hendive oñemongaraiva’ekue- rováre. Oimeva’erã upéva ou pehẽ pahapeguágui, ava karape’i peteĩ. Ha’éngo oĩ py’atytýipe, oñembohovavaipa kyhyjégui ha okirirĩvo upe oñe’ẽva, hapicha ou chupe, oñarõ oúvo, ijuruhyjuipa ha, peichaháguinte, Tembiguái oñandu oisu’úrõ chupe peteĩ jagua hasy vaicha, ha upépe hete ojetyvyro ha ha’e oñarõ ha oporosu’u aja avei, oñandu vaicha ipirerague’atãmbaha ha ijuru ojoguaha jagua jurúpe, po’i puku, ha ijatukupe gotyo oityvyro huguái ápe ha pépe, tejuruguáicha
-¡Opa! -he’i upe oñe’ẽva- nde reñemotenonde hese. Ha kóva ko karapeto’i ijapu oréve. Ndaha’éi jagua, péva niko jaguakuña ra’e. ¿Peikuaápa mba’e oiko peteĩ jagua ha peteĩ jaguakuña ojojuhu jave tapépe?
-Nahániri, che ruvicha- he’i Tembiguái.
-Ojoheréi. Ñepyrũrãme oñohetũ kunu’ũpópe ha upéi ojoheréi.

Ha upéi onohẽ hikuái chupe okápe ha ogueraha chupe korapýpe ha ha’e ndaikatúi imandu’a ára guetereípa térã ho’ámapa hi’ári pyhare. Upépe ombo’opívo hikuái chupe ha upe oñe’ẽva ojerure ñe’ẽ pohýi reheve oyta hag̃ua ovayvávo, oñaníva rape ári ha ojerévo vakapipopo oñeha’ãháre. Upéi omoingejey hikuái chupe kotypýpe ha upépe oipyso heta savana huvicha rupakuéra ári ha opurahéi ha ojeroky peteĩ aorenda ári. Oha’ã umi ta’ãngaryryipegua. Ombovera heta sapatu. Oitypei peteĩ itape ikũme. Oporeno peteĩ arambohápe. Omboy’u ty, opa umi mba’e niko ojapyhy chupe ku akãnundúicha ha peichaháguinte oñeñandusapy’a umi iñirũ -ha’éicha oguejyramóva- apytépe, hupápe ha he’ívo ijupe: “Añe’ẽme’ẽ che jupe, ko’ẽrõ, ahataha ko’águi, atimbóta ko’águi”. Kirirĩ ojaho’i upe koty. Mitãrusumimi omaña hikuái ojuehe ha jepémo hetaiterei oipo’o, oñendyvu hesekuéra, oñembosa’yvaipa hete ha ojekuaru hesekuéra; ha’ekuéra hovasy ha ndohechaukái imba’embyasy. Upéva upe pyharépe, ipúvo kirirĩ aravo, heñóikuri pe Atyha.

Enlaces

• Traducción: por prof. David Galeano Olivera