Diferencia entre revisiones de «Guarani Ñe'ẽpukuaa»
Contenido eliminado Oñembojoapy marandu
Guarani Ñe'êpukuaápe ija umi mbojojahakuéra nembokatupyrýtava avañe'ê jehaikuaápe |
Sin resumen de edición |
||
Jehai 6:
Guarani ñe’êpukuaa ñahesa’ÿijokuaa kóicha:
*1.1. Puteî ha taiteî (monofonía y monografía)
*1.2. Muanduhe Pu'atâ (acento tónico)
*1.3. Muanduhe Tîgua (acento Nasal)
*1.4. Ñe'êpehêtai purukuaa (polisíntesis)
Tekotevê jaikuaa Guarani haikatu, ko’ága jaipurúva, om-bohetekatuhague mbo’ehára Reinaldo Julián Decoud Larrosa.
Jehai 19:
Upévare ha ja’ehaguéicha, Decoud Larrosa omboheteka-túkuri Guarani haikatu omoheñóivo pe achegety jaipurúva ñande ha oguerekóva mbohapypa mbohapy (33) tai (letras).
'''1. Guarani achegety'''
Guarani ñe’ête oguereko mbohapypa mbohapy taipu (fonemas) ha umíva jahai hagua jaipuru peteê achegety oguerekóva mbohapypa mbohapy tai (letras). Upévare jahai hagua peteï taipu jaguereko peteï tai año. Ndaipóri jajavy hagua.
Águi jahecháta máva mávapa umi tai ha mba’eichaitépa jaipuruva’erâ.
'''[[Guarani Ñe' Achegety]] (''Alfabeto Guarani'')'''
a - â - ch - e - ê - g - g̃ - h - i - î - j - k - l - m - mb – n - nd - ng - nt - ñ - o - ô - p - r - rr - s - t – u - û - v - y - y - ' (puso).
1.1. Guarani ñe’ê achegetýpe jaguereko '''pakôi (12) pu’ae (vocales)''', umíva apytépe jaguereko:
*1.1.1. Poteî (6) pu’ae jurugua: a - e - i - o - u - y; ha
*1.1.2. Poteî pu’ae tîgua: â - ê - î - ô - û - ÿ.
Pu’ae réra ou mokôi ñe’êgui: “pu” ha “ae”. “Ae” ou “ha’eñó”gui. Pu’ae hína upe ipúva ha’eño, ipúva ijeheguirei.
Techapyrâ:
*Kua = Chive vakapipopo ikua Kuâ = Amo karai ohunga ikuâ
*Oke = Pe mitâ oke Okê = Nati ombotýkuri okê
*Api = Heta oî oguasu’apíva Apî = Ko karia’y oñeñapî
*Ro = Peru ho’u pohâ iróva Rô = Rejúrô aháta nendive
*Pytu = Haimete ñandepytupa Pytû = Ore róga iñipytûmba
*Aky = Che aipo’o umi yva aky Akÿ = Umi ao iñakÿ gueterei
1.2.
1.2.1) Paapy (13) pundie jurugua: ch - g - h - j - k - l - p - r - rr - s - t - v - (') puso; ha
Línea 55 ⟶ 54:
1.2.2) Poapy (8) pundie tîgua: g̃ - m - mb - n - nd - ng - nt – ñ, oñemohendajeýva kóicha:
*1.2.2.1) Irundy (4) pundie tîguáitéva: g̃ – m – n – ñ; ha
*1.2.2.2) Irundy (4) pundie tîjuruguáva: mb –nd –ng –nt.
Pundie réra ou moköi ñe’êgui avei: “pu” ha “ndie”. “Ndie” ou “ndive”gui. Pundie he’ise ipúva ambue ndive. Pundie oikotevê ambue taipúru ipu hagua. Péicha “m” hyapu ñambojoajúrô hese umi pu’ae (ma, me, mi, mo, mu, my).
Guarani pundiekuéra réra ja’e hagua tekotevê ñambojoa-ju hesekuéra pu’ae “e” (che, ge, he, je, ke, le, me, mbe, ne, nde, nge, nte, ñe, pe, re, se, te, ve). Puso añoite héra tee.
Techapyrâ
{| class="wikitable"
|-
|-
|-
|g̃ = g̃uahê || N = nandi || RR = karréta
|-
|H = heta || Nd = ndéve || S = pesapymi
|-
|J = jagua || Ng = angete || T = tesa
|-
|K = rekueráma || Nt = ohónte || V = ova
|-
|L = lekaja || Ñ = amoñeno || ‘ = ka’i
|}
'''2. Puso''' ha’e avei peteî pundie. Ichupe oñembohéra pundie hay’opy’agua. Puso jaipuruva’erâ mokôi pu’ae pa’ûme año. Araka’eve ndajaipuruiva’erâ mokôi pundie pa’ûme, térâ peteî pu’ae ha peteî pundie pa’ûme.
Puso jaipuruhápe katuete ñamopa’û mokôi pu‘ae.
Techapyrâ: *Ku’a – kua / *Po’i – poi /
*Mbo'i – mboi /
'''3. Taipu'''
'''3.1.''' ha, he, hi, ho, hu, hy, jahai hagua jaipuruva’erâ tai “h”.
Techapyrâ:
*hapy /
*hepy /
*hi’änte /
*hovere /
*hunga /
*hye /
'''3.2.''' ja, je, ji, jo, ju, jy, jahai hagua jaipuruva’erâ tai “j”.
Techapyrâ:
*juru /
*jyva /
'''3.3.''' ka, ke, ki, ko, ku, ky, jahai hagua jaipuruva’erâ tai “k”. Guarani achegetýpe ndaipóri “c” térâ “q”.
Techapyrâ:
*kerana /
*Kirito /
*kesu /
*kygua /
'''3.4.''' sa, se, si, so, su, sy, jahai hagua jaipuruva’erâ tai “s”. Ñane ñe’ête achegetýpe ndaipóri “c” térâ “z”.
Techapyrâ:
*soso /
*su’u /
*syva/
'''3.5.''' va, ve, vi, vo, vu, vy, jahai hagua jaipuruva’erâ tai “v”. Avañe’ê taikuéra apytépe ndaipóri “b”.
Techapyrâ:
*vai /
*verapy /
*viru /
*vosa /
*ovu /
*výro /
'''4. Tai'''
B, C, D, F, LL, Q, W, X, Z España ñe’ête achegetype-gua ndaipóri Guaraníme, ha oîrô katu ndojepurúi España ñe’êtépe ojepuruháicha. Péicha:
* “b” oï “m” ykére ha oiko ichugui “mb”
* “d” oï “n” ykére ha oiko ichugui “nd”
Guarani achegetýpe ndaiporivoínte b, c, f, ll, q, w, x ha z.
'''5. JESAREKOPYRÂ'''
'''5.1)''' Taipu “p” iñambue ha oiko ichugui “mb” ñambojoa-júvo henondépe ñe’ë térâ ñe’êpehê tîgua.
Techapyrâ:
*po’o (mombo’o) /
*pyhy (sâmbyhy) /
*pa (momba) /
'''5.2)''' Taipu “s” iñambuénte avei ha oiko ichugui “nd” ñamohendávo henondépe ñe’ê térâ ñe’êpehê tîgua.
Techapyrâ:
*soro (mondoro) /
*syryry (mondyryry) /
'''5.3)''' Avei taipu “k” iñambue ha oiko ichugui “ng”, oñembojoapývo henondepe ñe’ê térâ ñe’êpehê tîgua.
Techapyrä:
*ke (monge) /
*karu (mongaru) /
'''5.4)''' Guarani pundiekôi (ch, mb, nd, ng, nt, rr) hína peteî tai año. Pundiekôi ñamoñe’êpehêva’erâ pu’ae térâ pu’aekuéra hapykuerigua ndive. Nañamboja’óiva’erâ pundieköi araka’eve.
Techapyrâ:
*okacha = o / ka / cha /
*omondoho = o / mo / ndo / ho /
'''1. Muanduhe'''
Guaraníme ha’e tyapu atâ jahekuavóva peteî pu’ae ári.
Techapyrâ:
*jagua / okarúva /
*jyva / ohókuri /
*ajaka / Itágui /
'''2. Muanduhe ñemohenda'''
'''2.1. Muanduhe hai (acento gráfico u ortográfico):''' Ha’e pe muan-duhe jahaíva térâ ñaha’ângahaíva ( ´ ).
Techapyrâ:
*oguatáva /
*óga /
*mbo'ehára /
'''2.2. Muanduhe pureko (acento fonético o prosódico):''' Ha’e pe muanduhe oñembopurekóva, ndojehaíri ( ).
Techapyrâ:
*jagua /
*juru /
*temimbo’e /
'''2.3. Muanduhe tîgua (acento nasal):''' Ha’e pe muanduhe ojehaitîguáva ( ~ ).
Techapyrâ:
*porâ /
*okê /
*ko’ê /
'''3. Pu'ae atâ'''
Ha’e pe pu’ae oñomomuanduhe hai térâ purekóva.
Techapyrâ:
*jagua / óga /
*ka’i / ára /
*hu’y / ári /
'''4. Ñe’ê ñemohenda imuanduhe rupi'''
'''4.1. Ñe'ê imuanduheteîva (Palabras monotónicas):''' Ha’e umi ñe’ê oguerekóva ipype peteî pu’ae atâ añónte (hai térâ pureko).
Techapyrâ:
*áva /
*yva /
'''4.2. Ñe'ê imuanduhe'etáva (Palabras politónicas):''' Ha’e umi ñe’ê oguerekóva ipype mokôi térâ hetave pu’ae atâ (hai térâ pureko).
Techapyrâ:
*pirapirére /
*tupâmba’ejára /
'''5. Muanduhe purukuaa Guaraníme'''
'''5.1.''' Pu’ae atâ ndaha’éirô pu’ae paha ñe’ê imuanduheteîvape, oguerâhava’erâ muanduhe hai.
Techapyrâ:
*óga /
*áva /
*ýva /
'''5.2.''' Pu’ae atâ ndaha’éirô pu’ae paha ñe’ê imuanduhe’etávape, oguerahava’erâ muanduhe hai.
Techapyrâ:
*pirapirére /
*Ka’aguasúpe /
'''5.3.''' Pu’ae atâ ha’érô pu’ae paha ñe’ê imuanduheteîva ha imuanduhe’etávape, ndoguerahai’arâ muanduhe hai araka’eve; ja’eporâsérô, pe ñe’ê imuanduhe pureko opytávo.
Techapyrâ :
*pirapire /
*iku’arasy /
*ava /
*yva /
'''1. Taipu tîgua'''
Jaipurukatu hagua muanduhe tîgua tekotevê jaikuaa máva mávapa umi taipu tîgua. Upéva rehe ñanemandu’araêta umíva rehe.
*Pu'ae tîgua: â - ê - î - ô - û - ÿ.
*Pundie tîgua: g̃ - m - mb - n - nd - ng - nt - ñ.
'''2. Muanduhe tîgua purukuaa'''
'''2.1.''' Pu’ae tîgua ñamoñe’êpehêrô peteî pundie jurugua ndive, oguerahava’erâ muanduhe tîgua
Techapyrâ:
*Pytâ - py / tâ
*Okê - o / kê
*Hu'û - hu / 'û
'''2.2.''' Pu’ae tîgua ñamoñe’êpehêrô peteî pundie tîgua ndive, ndo-guerahaiva’erâ muanduhe tîgua. Pe pundie tîgua ijehegui omotî-guáma ñe’êpehême.
Techapyrâ:
*Mberu - mbe / ru
*Anguja - a / ngu / ja
'''2.3.''' Muanduhe tîgua ( ~ ) omyengovia muanduhe haípe ( ´ ), umi pu’ae atâ tîguávape.
Techapyrâ:
*Mokôi - Mo / kôi
*Pytûma - Py / tû / ma
*Ñasêva - Ña / sê / va
Hetápe oipyapy ko muanduhe tîgua jepuru. Oï oñeporan-dúva mba’eicharupípa jahekýi pu’ae tîgua árigui imuanduhe. Umíva he’i ndaikatuiha jajapo upe mba’e ha’égui peteî tai año, ndaikatúiva ñamboja’o.
Línea 245 ⟶ 293:
'''3. Pytyvôrâ'''
Guarani oñe’êkuaa’ÿvape hasy’imíjepi ombohyapu térâ omohenda hagua hekopete, jehaípe, muanduhe tîgua. Peteî aporeko jaipurukuaáva ñane remimbo’ekuéra ndive ikatupyry hagua muanduhe tîgua purúpe niko ha’ehína ñe’ê ha ñe’êpehêtai tîgua jehai py’ÿi, ñamombyta meve iñakâme.
{| class="wikitable"
|-
|colspan="2"|'''Ñe’ê'''
|colspan="1"|'''Ñe’êpehêtai'''
|-
|-
| -Porâ ||-Okê || râ (aorâ)
|-
| -Morotî ||-Hû || mo’â (oumo’â)
|-
| -g̃uahê ||-g̃uarâ || va’erâ (ouva’erâ)
|-
| -Hag̃ua ||-Mitâ || arâ (he’i’arâ)
|-
| -Ñe’ê ||-Me’ê || ÿ (aguata’ÿ)
|-
| -Ma’ê ||-Ko’ê||
|-
| -Peê ||-Oî||
|-
| -Akâ ||-Sê ||
|-
| -Â ||-Ko’â||
|-
| -Ág̃a ||-Ag̃ui||
|}
'''1. Ñe’êpehêtai ñemohenda'''
Ñane avañe’ême niko oî heta ha opaichagua ñe’êpehêtai. Oî jaipurukuaáva tero, teroja ha ñe’êteja ndive ha hetaiteve oî jaipurukuaáva ñe’êtéva ndive. '''Ñe’êpehêtaikuéra''' apytépe oî:
Umi ñe’êpehêtai mboyvegua, ñe’epehêtai upeigua ha umi ñe’êriregua iñe’êpehêteîva ojoajuva’erâ iñe’êrapóre (raíz), ha oiko chuguikuéra peteî ñe’ê año jehaípe.
'''2. Ñe’êpehêtai ha ñe’êriregua purukuaa'''
'''2.1.''' Ñe’êpehêtai mboyvegua (partículas prefijas) ha’e umi oñemohendáva ñe’êrapo (raíz) mboyve.
Techapyrâ:
*Aguata (a = papapy ha avaite ñe’êpehêtai)
*Ndaguatái (nd = ysaja ñe’êpehêtai)
*Namboguatái (mbo = ñe’êapoha ñe’êpehêtai)
'''2.2.''' Ñe’êpehêtai upeigua (partículas sufijas) ha’e umi oñemohendáva ñe’êrapo rire.
Techapyrâ:
*Namboguataséi (se = ñe’êteko ñe’êpehêtai)
*Namboguataséikuri (kuri = ára ñe’êpehêtai)
*Namboguataseiétekuri (ete = kokatu ñe’êpehêtai)
*Ryguasume (me = meña ñe’êpehêtai)
'''2.3.''' Guarani ñe’êysajakuaápe (morfología) jajuhukuaa poapýichagua ñe’ê ha umíva apytépe oî ñe’êriregua. Kóva ai-pórô ha’e ne’ê, ndaha’éi ñe’êpehêtai.
Línea 296 ⟶ 364:
Umi iñe’êpehêteî apytépe oî:
Ko’â ñe’êriregua ojoaju’arâ ñe’ê ijykereguáre.
'''Techapyrâ:'''
[[Categoría:avañe'ẽ]]
| |||