Tava'i

Tava'i Tavaí
[[Image:|270px]] '
Tetã	Paraguái
Tetãvore	Ka'asapa
Távayguakuéra	13.354 ava
Ape távagui	1514 km²
ISO
Yvatekue	102 m
Koordinasion	26°29′00″S, 56°21′00″W (G)

TAVA’I (Distrito ha táva ubicaba Tetãvore Ka'asapa-pe, Paraguái)

ÑE'Ẽ TENONDEGUA

Ku javorái mbytépe peichahágui jatopárõ guáicha lirio morotĩ terã pytã porãite asy, péicha aju atopa ko nde rembiapokue, remoĩ va’ekue che pópe, che angirũ Pa’i José. Iñepyrũ guive ha amo hu’ãmeve chembovy’a ko rejapóva. Ndahetái ku hína péicha omoĩva kuatiáre imba’ekuaa ha hemiandu avañe’ẽme katupyryetépe.

Añetehãme ha’e ndéve: Aguerohoryeterei ha amomba’eguasu ko nde kuã apyigui osẽ va’ekue ha nga’u voiete taisarambi ha tojekuaa oparupiete.

Nde javeve Pa’i kuéra apytépe, ko ñande Diócesispe, che mand’a ko’aga Mons Saro Vera rehe: ha’e ojapo va’ekue avei heta haipyre porã ha katu karai ñe’ẽme memerai, oiméne mba’erepa nomotenondéi ava ñe’ẽ oikumby porã hápe avei ñande guarani he’ẽtéva.

Heta mba’e nde rehecha va’ekue terã reikuaa porãva remoĩ kuatiáre, ha péicha rehechauka Tava’i ymaguare ha mba’éicha rupípa ou ho’a pe oĩháme ko’agaitéramo, mboriahu hañembyasu pópe oñemboaruru.Ha’ete vaicha rembojoja mba’éva Tava’i rembiasakue Ñandejára Hesukristo rembiasakuére ko yvy ape ári.Ha péicha remombe’u tenonderã hekove porã sakã, upéi hembiasa asykue ha amo hu’ãme ikangypa ha iñemano háma voi katu. Ja’eporãsérõ, rembo’apu’a hagua ha oĩmbaite hagua, ikatunga’u ra’e peichahágui remombe’u avei opo opu’ãha, opáy ha oikovejeyha Tava’i, ha topurahéi ha tovy’apa jey yvypóra Tava’iguáva ha oikóva ijere rupi, Ñandejára irresurrecciónpe ñanemoingovérõ guaréicha.

P. José: péicha, añandu che, ñmombarete hína ñane ñe’ẽ guarani ha ñamoñe’ẽ hendapete avei ñande reko paraguaiete. Ha oimérire japía tape porãgui ra’e, tajajevy ha jaipykúi tape ambue yvy marane’ rekávo ha hupytývo, ñande ypykuérama voi hetaite omuña va’ekue.

Taneresãike, ha nde po renyhẽnguégui akóinte totyky ha to ñehẽ ambue koichaguaite tembiapo, ikatúva omopy’amongetami tavayguápe ha ohekombo’e chupekuéra mba’eichagua mborayhúpepa ikatu omopyenda porã hekove, heta mba’e ymaguare ha ko’agagua oikóva ñemosakãme.

Villarrica, 25. 10. 05

Modesto Escobar Aquino

ÑE’Ẽ ÑEPYRŨ

Ahai ko kuatiáre heta mba’e amombe’uséva, che táva rehegua ani hagua opyta tesaráipe heta mba’e porã oĩva ipype.Heta mba’éko oĩ ohasáva ko ára ohasávo avei ha oúvo heta mba’e ipyahúva ja opytáma tapykuépe ha upéicha oho tesaráipe.

Ko’agaipi nda’ija véima jahávo mariskádape nda’iporivéimagui ka’aguy, ndaikatuvéima ñamombe’u Perurima kaso ojehechántemagui tele terã oñehendu radio.Ha péicha heta mba’e yma ojejapóva ko’aga ndojejapo véima ha upéagui hi’ã opyta mandu’arã kuatiápe ani hagua oiko ichugui tesarai.

Hi’ante avei ñande reko porã ohasa va’ekue opyta techapyrã opaite ára.

Iporã ñande rekove ha tekotevẽ upéa ñamombe’u ani hagua okañy ñandehegui.

Javy’a ko yvy ape ári ha javy’a hagua nañaikotevẽi heta mba’ére, py’a ha py’a marangatu rava ja ñaĩmbáma.

Ñande rekoha iporã avei ha upéa ñamomba’e guasu. Nda’ipóri ñanderekoháicha iporãva, upévare purahéi iporã véva ojejapo omoé’ẽvo lo mitã hekoha.

Ñai ramo mombyry ñande rekohágui ha’ete ñaireínteva ko yvy ape ári. Jareko ramo jepe heta mba’e ambue hendápe nda javy’apái jahechaga’úgui ñande reñoi hague.

TAVA'I

Tava’i ha’e hína peteĩ tekoha ojoguáva heta hendáicha ambue kuéra tekohápe.oreko ñu porã ysyryeta ha yvyty rovyũ. Oñemba’apo kokuépe, mymba kuéra reve avei.

Hakatu hetamba’épe ojoavy ambue kuéragui, péa ha’égui obrajéro renda.

Péva pe tenda rupi ningo ojeho Parana ka’aguýre, Argentínape ha opa hendápe yvýrupi terã kavaju ári.Ojeho ka’a apo, naranja gueru terã oñemba’apo hagua obrájepe.

Opaite hendágui avei ojeju ko’arupinte oĩgui tape.

Oĩ 13 tekoha ymave iñepyrumbýpe umía ha’e: Enrramadita, Toro Blanco Guasu, Toro Blanco’i, Valle’i, Rivas kue, Ñukãñy, Castor kue, Atõgue, Yvyatĩ, Itangu’a, Ka’asapami, Toranso, Yvytykora ha pe iñakãme oĩ hína Tava’i.

Ko’ãva ko’ã tenda rupi sa’i oñemba’apo kokuépe, kuimba’e kuéra obrájepente omba’apógui.Kuñanguéra hína pe opytáva hógape ha ojapopaite va’erã upépe tembiapo.Oiko kavaju àri ha oho mombyry mbyry pe tape pukùre ha’eño terã mitãmi reheve kyhyje’yre.Péicha pe tembireko ha’e hína ména avei.

Umi óga kuéra ijape kapi’i oñemboyke yvyrápe terã tápiape ha ndojerereko guasúi mba’eve tembiporu kuéra, tekotevengueténte ojerereko.Ndojererekói va’ekue apyka iporãva, tupa porã terã ropero umía, oimeháichante ojeiko ojejepokuaágui upéicha.

Umi óga oĩ tuichacháva, ogaguy guasu, koty tuichaicha ha oĩ porã véva oguereko karamegua ojeguapáva ha kyha vakapígui guare oñotĩ hóga guýpe opytu’u hagua heta mba’apo rire.

Mymba kuéra ogapýpegua oĩ: vaka, ovecha, kure, ryguasu ha opaichagua mymba sa’i. Ojerekoitemi avei mymba saite ogapýpe, umia apytépe jajuhu kuati, guasu, gua’a terã opáichagua rei mymba.

Umi vaka oikónte pe ñu ha ka’aguýre nda’ipórigui korapy ni mba’eve. Kure upéichante avei. Ro’y jave pukukue vaka kuéra ohopa ka’aguýre hi’are pukukue ára ro’y. Oguahẽvo árapoty osemba umi mymba pe ñùre ha umi hague kuèra iñambuepa oùvo.

Ka’aguy ningo tuichaiterei ha upéicha avei oĩ umi ñu porã.

Hetave oĩ ndoguerekóiva marca oikuaante imba’eha umi mymba kuéra.

Korapy guasu ha vaka heta oĩha peteĩnte va’ekue, ha upéa ha’e pe Diócesis de Villarrica mba’e oĩva Rivaskue Guasúpe. Upéa upe tenda ojogua va’ekue Monseñor Juan Benítez Balmaceda yma umi yvy ojejogua mboyve gueteri, ha ha’e ohecha pukúgui ojapo va’ekue umía. Péa añoite pe Estancia oĩ va’ekue Tavaípe ha iporãiterei pe tenda péva, oreko 1500 hectareas voi.

Yvy avei ojererekónte avave nda’ikuatiai hesegua. Yvy jára kuéra hína umi Vaesken ha Fassardi. Ko’ãva nda’aréi omboja’o hague yjyvy kuéra pe 1970 kuéra rupi oñepyrũ omboja’o ijyvy umi Vaesken upéi pe Colonizadora San Agustín (Fassardi). Iñepyrumbype 2200 G. la hectáreante oñehepyme’ẽ hese, upéinte ojupi va’ekue hepyvépe ha ko’ága guarã hepyetereíma yvy kuéra.

Avavémi ndoipotái, terã ndojoguaséimi va’ekue pe yvy imba’erã, ha’etégui ku jahepy me’ẽ reíva.

Oime va’erãko umíagui ko ñane retãme hetaiterei oĩ ko ijyvy yva ha ijyvy íva

Tape tuja ndojepuruvéima ko’aga, tape pyahu ohórupi ambue hendáipi. Heta oĩ tape tuja pypuku ojeguata hague kavaju ári terã carreta reve. Yma nda’ipórigui mba’evéichagua mba’yruguata ko’agaipi oĩva. Oĩ umi tape ipypuku etereíva jaikepaite ipype ha oje’e chupe tropera terã lopere.

Tape ojejapo San Juan Nepomucenogui ohóva Tava’ípe upe 1969 rupi. Oho umi topadora tuichaicháva ha ojapo pe tape pyahu. Péicha oguahẽ va’ekue Tava’i peve.

Uperire oho va’ekue Tava’ípe peteĩ karai hérava Raúl Girala ha omoĩ upépe peteĩ aserradero tuicha etereíva ha ogueroja hagua umi yvyra oñemoĩ va’ekue ojapo tape oparupi rei ohóva. Oguereko voi peteĩ topadora’i ne porãva ha upéape heta ojapo tape ha puenteave.

Ko’ãva ko’ã tape rupi oñeñepyrũ ojehasa yvyty mboypýri opaguturei.

Oñepyrũ guive karai Raúl Girala omba’apo oñepyrũ avei iñambue péa pe táva, hetaiterei ohógui opáichagua tapicha opyta upépe. Oĩ heta oho va’ekue omba’apo hagua aserradérope, oĩ avei ohóva omba’apo hagua kokuépe oparupigui rei terã oho va’ekue ojehekávo ambue hendáicha.

Péicha mbovymi rire upérupi tapicha kuéra ko’ága oñemboheta pya’e eterei sapy’a.

Oĩ oho va’ekue ojogua hagua ijyvyrã ipyahúva oñemity hagua ha péicha heta tekoha pyahu oĩ ko’aga. Ka'asapagui pe hetave ojeho va’ekue, upérupi itujapáma yvy ha nda’ipóri véima ka’aguy ojeity va’erã. Upévagui ojeho ka’aguy guasúre ojeheka.

MBA’EICHAPA YMA OJEHO PARANARE

Opárupietegua ymave oho Paranáre obrájepe omba’apo hagua terã Argentínape oho hagua. Ojeho va’erã Tava’i rupi mante. Tape nde pukúva, sapy’apy’ánte oĩ óga ha ka’aguy ipukuetereíva, pikáda oje’e ichupe. Upéicha oĩ peteĩ Estancia Tapytã jahasávo héra “Tambo pikada”.

Péicha jaha Tava’i peve, upépe opáma ñu ha jaikéma ka’aguy guasúre, nda’ipóri véima mba’evéichagua ñu ñasẽ meve Parana syrýpe.

Parana rapére heta hendápe oĩ ojepytaha ojepytu’u terã ojeke hagua.

Ojeho yvýrupi, kavaju terã mburika ári. Pe ojepytaha héra parage ha péva oĩ y porã ypýpe ha avei jepe’a heta hápe. Péva pe tenda ipotĩ porã ha oĩ okaru hagua kavaju ha buey kuéra.

Oĩ umi ojepyta háipi oñemoĩ pe tarima ani hagua ojeke yvýpe ojekyhyjégui mbóigui.

Pe mbói hína oje kyhyjeveha pe ka’aguýre, ñande su’u ramo nda’ipórigui ñañe pohano hagua.

Oĩko ojeporúra pohã arriero he’i chupe lo mitã. Umía apytépe oĩ guasu ty oje’u ichupe, pea oje’e iporãha terã katu nde su’u ramo mbói rejuka va’erã ha pe hyekue eipe’a ha upéa emoĩ pe nde su’u haguére ha péicha opa mba’e rei ojapo lomitã jahechákepa ndojuhúi pe pohã mba’eve nda’ipóri hápe.

Oĩ ko mbói ñande su’u ramo ñanembo hasyetenteva, ñanemo akãnundu hamba’e ha upéi jakuera jevy, ha oĩ katu ñande su’u ramo na’ipohãiva iponsoñaitereigui.

Oikuaa voi lo mitã umía ha ha’e hína mbói jini ha mbói chumbe, ko’ãva nde su’u terã nde jopi ramo ja reikuaama voi remenotaha. Ko’ãva ko’ã mbói sapy’aitépe ñande rety; ndajahechavéi terã ñamano rei, ndajaha pukúi voi ichugui.

Pe mbói chini ko ombopu ñandéve ijaguai ha ñahendu ramo tuichaiterei ñane mondýi ñane pirĩmba japytávo.

Pe mbói chumbe ku iporãmi pe ipara ha ipo’imi hakatu oĩ peteĩchagua ñande jopíva. Pe huguái apýrape oguereko pe ipopĩa.

Ko’ãva ko’ã tapére ojeho paranáme: San Rafael, Jatytay ha Ape’aiméme jaha hagua jaike Pindojúpe upéi ja jaháma Rancho Tava’i, Yhovy, Pelanka, Arroyo Tembei, Campamento San Juan, Viado ha upéi ja ñaguahẽma mamo jahahápe. Paranambu, Itaipyte, Ñakunday, Pirapytã ha Torokuápe jaha hagua jaike:

Toránsope upéi jaha Arroyo Piky, Rio Charãrã, Arroyo Yñarõ, Barra Caliente, Tigre (Campamento en tiempo de Barte); pégui jaha ñaguãhe Rio Yñarõme upépe ojehasa balsape oñeguahẽ hagua Puerto Ñakundaýpe.

Yvýrupi ko pe ojehovémi ha opárupigui ojeju. Mombyryvégui oúva oguahẽ Ava’i peve trénpe, upégui ohóma yvýipi oguahẽ meve Paranáme terã mamo ohohápe.

Heta gua’i terã ambue hendáguigua imandu’a porã oho hague peteĩ terã heta jevy, heta ára oguata ha kyhyje pópe oguahẽ meve.

Jaguaretegui ku pe oje kyhyjevémi, ojejuhu py’yi voi pe ipyvore pe tapére ha nda’itujái vaicha voi. Oĩ ndokyhyjéiva ichugui ha he’i yvypórare ndaje ndojapóiva mba’eve, naña hendúiva voi añete jaguarete oporojuka ramo terã ho’u hague yvypórape. Ko añara’yko okyhyje uvei ñandehegui.

Oĩmi va’ekue avei yma oha’arõva hapichápe oipe’apa hagua ichugui oguerúva guive hy’ái repykue.

Heta oĩ tapicha hi’are etereíva pe ka’aguýre. Oĩ ovy’ava voi pérupi ha ambue katu hembiapo vaígui ndoikatu véi osẽ ha avei avave ndohekái ichupe kuéra upérupi. Upéicha umi oporojukáva, orãirõva kuña, omondáva ha opáichagua hembiapo vaíva oike ka’aguy guasúre ha areterei rire ou jevy ivállepe. Ko’ãvape ni avavépe nañahendúiva ho’u ramo jaguarete.

Péicha ko Parana ka’aguy guasúpe heta mba’e ojehasa ha heta mba’e pe oñeñongatúva ipype. Karai yma guare hetaite hendáicha omombe’u Parana ka’aguýre tembiasakue.

Tava’ígui Parana syry opyta 26 leguas ha Ava’ígui jaguata va’erã 12 leguas ñaguahẽ hagua Tava’ípe.

Ymave ikatu ojeguata mombyry py’aguapýpe nda’ipórigui oiko pya’e véva ñandehegui, nda’ipórigui kamiõ terã mba’eveichagua mba’yru guata ñande rasa rasáva pe tapére.

Hembiporu, ijao ha opaite mba’e ogueraha ijapére lo mitã. Peteĩ vosa guasu oñapytĩ fájape ha omoĩ ijapére. Opyta porãitereigui ha’eteku nda’ipohýiriva ichupe. Ha péicha oguahẽ meve oho. Ajépa ku ikatupyry ymave guare tapicha, mba’e michimíva jepe ningo ipohýi tape pukúre.

Ko’ágagua ndohoveichémane 26 terã hetave leguas yvýipi mba’apo reka, santo hápe mba’e ramo mante.

Péicha aveingo oñemombe’u yma ojeho hague Perúpe mburika ári ha hasýpeterei oñeguahẽ ha hasýpetevéntema ojeju jevy ha upévare oje’e okosta un Peru.

OBRAJE

Obraje he’ise ñemba’apo yvyráre, péva avave ndoikuaa porãi ha katu opavavépe hesakã oñe’ẽ ramo hese. Ojeikuaa avei kuimba’eténte ohoha upépe, ipohýigui ñemba’apo yvyráre ha ojeiko asýgui ka’aguýre.

Ymaite oje labra (oñembope) pe yvyra taha’e ha’éva, upéi ou va’ekue ojepiro paite pe yvyra ha ojehovévo hese katu ojeipiro avei pe iku’ápe upe oñeha’ã haguame. Oje lia hese peteĩ cinta ojekuaa hagua mbovy kúvikopa oreko.Péa pe ñeha’ãha noñembo’éi mbo’ehaópe, péa jaikuaa ka’aguýre ñamba’apo ramo mante. Upérupi umi obrajéro tuja ñanembo’e ha yvýrente voi ohai ohechauka hagua ñandéve

Techapyrã: Peteĩ yvyra oreko ramo 10 m.ha iku’ápe olia 20 cuadros he’i ichupe ha péa ojejapo péicha; 20 .20=400 .10 =4000 ha osẽ péicha 40,00.

40 cúbicos oreko péa.

Ikatu avei jajapo péicha hesakã porãve hagua: 13.75m ha iku’ápe olia 17 cuadros mba’e, péicha ramo; 17 .17=289 .13.75 =3973.75 = 39,73 cúbicos osẽ ichugui ha pe kyguái rire hembýva upéa héra centivaras, péa ñambojo’a ambue ndive ha ohupyty vove 100 centivaras oikoma ichugui 1 cúbico jevy. Péicha ojejapo ka’aguýpe ojeikuaa hagua mbovy cúbicopa oreko umi yvyra.

Ymave yvyra po’i ndojeitýi voi 15 cuadros guive mante, ipo’ive ramo he’i nohĩri gueteriha oho haguáicha tetã ambuére.Ndaha’éi, terã ndovaléi exportación peguarã oje’e voi.

Ymave guare sa’i oho mbo’ehaópe, sa’ígui voi avei pe mbo’ehao ha upéicha rupi sa’i ojekuaa matemática ha obrájepe mante jajehekombo’e ja kuvika hagua yvyra.

Yma nda’ipóri va’ekue mba’yru guata mba’eveichagua, upévagui kárrope ojereroja yvyra ysyry Paranáme terã ambue ysyry tuichávape ojereraha hagua angádape Argentina gotyo.

Ko angádape ñemba’apo ha’e peteĩ mba’e nde pohýiva, ojeiko asyetereígui pe ýre ha hasýpe eterei oñeguahẽ ojehohápe.

Kárro oĩ ojepurúva buéype ha oĩ ojepurúva mburikápe.

Heta heta ojerereko buey ha mburika kuéra ka’aguýpe ojepurúva. Oĩ peteĩ tapicha oguerekóva mokõi terã hetave karro omomba’apóva, peichagua heta oguereko karrero ojokuáiva ha oĩ avei kapataz karrero, pe omanda páva hese kuéra.

Javy’áko hína pe ka’aguýre ñanembuetia’e ñahendúrõ karréro osapukái ha rejonpu hasẽsoróva buey kuéra mbokatupyryha.Péicha vy’a pópe ha tetia’épe yvyra pohýi oku’e atrilla (astilla) árigui ha oguahẽ planchada peve. Tres yuntas voi oĩ umi buey imbaretevéva ha karrero katupyry oguenohẽ umi yvyra tuichaichavéva. Opáicha reíko oñembo héra umi buey ha opamba’e rei he’i chupe ijára omo kyre’yve hagua:

Néike, hále, húpa
Lindo, Guapo, Velo
Éiko peẽ aña membyyy.

Umi buey apytépe oĩ va’erã peteĩ toro buey, ikatu hagua omuña jaguaretépe. Terã ojereha burro oiko hagua buey apytépe, mitã chavurrógui ko okyhyjemi avei pe aña ra’y.

Ojerereko avei mburika bueycha ojepuru hagua kárrore, ãva ipya’eve ha poteĩ voi oñemoĩ ha pe tenoderã katu oho mokõi ojoykére ha peteĩ ári oho peteĩ mitã, péa héra hína kuarteador. Hatã oiko pikádare umi ahẽ rymbare ha ñahendúko osapukáiva ombopúva verrenke opáicha rei.

Pe yvyra onohẽ va’erã karro mburika pegua oñemoĩ va’erã en frankía oje’e ichupe. Péa he’ise pe yvyra poguasu emomaña va’erãha maestrilla gotyo rollete ári ikatu haguáicha pe karro oñe moñakambýntema hi’ári.

Karrero kuéra oikopa peteĩ hendápe, oĩmba hápe umi mba’e ojepuru va’erã upépe ha oñembohéra karreria. Are eterei ojeiko ka’aguýre upéicha, upévagui avei umi tekoha kuéra ndaha’éi ko’aga guáicha, sapy’apy’ánte ojejugui okápe. Upévagui upérupi nda’ipóri va’ekue tupao terã mbo’ehao iporã ha tuicháva.

Kuimba’e kuéra katu sa’i omba’apo kokuépe oúgui hógape opytu’u haguánte.

Péicha ko jareko pe obrajero oikova ichugui peteĩ status social ha ko’ãva apytépe oĩ jevy avei opáichagua: karrero, rolliséro, descubiertero, ranchero

Ka’aguýgui terã Argentínagui ojeju vove ojegueru pirapire ha upe oguerúva ndohecha ramói pe hy’ái repykue. Ojuhusénte voi moõpa oiporúta.

Péicha umi ou ramóva omba’apo hágui ipojera eterei. Oiko ramo carrera kavaju terã jeroky oho itrage pyahu reheve. Ogueru avei sapatu porã ha péicha ichuko oikóvo lomitã apytépe

Kavaju oñani hápe terã jeroky hápe oho ojoguapaite umi ojerereko míva kántinape ha chipa oguerúvagui ojoguapaite ijajaka chipa ryru reheve ha oikuave´ẽ opavavépe oñemboja hagua ho’u pe ho’uséva.

Ymáipi sa’i ojerereko ojehepy me’ẽ va’erã, sa’ietereígui ojerereko pe pirapire.

Ymave ndaipóri voi jaiporu hagua pirapire ha upéagui ha’ete ku ndojeporeka guasúiva hese apavave. Nda’ipóri voi mba’épepa jaiporúta ha upévare ha’ete ku noñeikotevẽi vaicha hese.

Umi ko’ãgaguápe hesakã hagua ko’ã mba’e amombe’úta ymave nda’ipóri hague umi oĩva jaiporu hagua pirapire; nda’ipóri va’ekue mba’yru guata, ao terã mba’e jeguaka hepýva ha opa ko’aga oĩva upéramo nda’ipóri.

Yma ojeporu ao ndahepýiva, ponchochara ha nda’isapatúi lomitã, pynandínte ojeroky kuimba’e ha kuñáva.

Umi ary 1950-1970 peve ojeporu mboka. Umi oguerekóva omosaingo iku’áre ha oiko heseve mba’eve´y ronguáicha. Upéicha umi imbokáva ha’e hína pe karia’yete.

Umia umi árape oĩ pe karaiguasu ha upéa ha’e peteĩ mburuvicha upe tekohápe, upeichaguágui ndojekyhyjéi ome’ẽ uvei py’a guapy oĩ ramo pe atyhápe.

1960

Yma heta oiko ñorairõ, Paraguái ra’y kuéra oñondive. Upéicha oiko va’ekue 1912, 1922, 1947 ha 1960pe. Péicha oje’e ramo ko’ãva ko’ã ary, upéicha ramo oñe ñe’ẽta hína ñorãirõ oiko va’ekuére.

Ko’ãva ko’ã arýpe oiko vae’ekue umi ñorãirõ tuicháva ha péicha heta jevy oiko umi michĩva ha noñemombe’úi upévare. Ko’ãva ko’ã ñokarãi opa va’ekue 1960pe. Kóva ko arýpe ou va’ekue Argentínagui heta tapicha oipe’aséva ñane rendota guasúpe ha ikuãcha’ĩ hese kuéra mburuvicha apegua ha upéicha opa rei vaékue. Ko’agaite peve avave ndoikuaái mba’épa pe ojapose va’ekue hikuái. Ha’eteku omano reiseguínte ou va’ekue hikuái.

Péva pe ary rire oñemoĩ Tava’ípe ha opa hendárupi óga mburuvicha kuéra oiko hagua (Destacamento militar dependiente de la guardia de seguridad de Takumbu). Pe Tava’ietépe oĩ va’ekue peteĩ destacamento ha Enrramadítape ambue. Umía oĩ hápe oĩ avei aviõ guejyha. Péicha oĩ va’ekue heta aviõ guejyha sapy’aitépe. Yma nda’ipóri va’ekue tape kamiõ oho hagua ha aviõ katy oguejy Tava’ípe. Péicha TAM (Transporte Aéreo Militar) oho opa arapokõindýpe oguejy ohokuévo Puerto Mayor Otáñope, Péa oho Paraguaýgui oguejy San Juan Nepomucénope upéi Tava’ípe ha ohasa Otáñope, uperire ou jevy hapykuerére.

Oĩ rire ko’ãva heta mba’epe iñambue tekove reko: Ojekyhyje, oĩ oñe’ẽreíva hapicháre ha oguerahaka ka’irãime ha opa mba’e rei. Ko’ãva ko’ã ñorãirõ rire heta oĩ ñañágui oñemuña va’ekue ko ñañe retãgui. Upéicha heta oime terã omanóva tetã ambuére. Péichako heta mba’e vai oiko ha upévare heta tapicha oĩ ohasa asy va’ekue. Nda’ipóri va’ekue teko joja. Umi oĩ porãva mburuvicha kuéra ndive ojaposéva ojapo ha ndaikatúi ja’e mba’eve.

Ko’ãva árape heta oĩ ojejukáva ha oje’énte hese comunistaha hamba’e ha upéa ja opyta reíma, terã ojereraha reínteva ka’irãime ha mba’eve ndaiktúi jajapo.

Ko’ãva oiko rire opa pe karai guasu oĩ va’ekue.Ymámi oĩ va’ekue pe Don.Péicha jajuhu Don Francisco, Don Pedro ha umía mba’e guasu. Péichagua hína pe oñemoñe’ẽva pe hapichápe terã pe mba’e porã apoha.

Ha ñorãirõ heta oiko rire opyta mburuvicha kuéra okyhypa hetãgua kuéragui ha oĩ umi itĩro’sãva ojaguántema oimeraẽvare oñemoĩ porã hagua mburuvicha ndive.

Pévare ñañembyai ha heta mba’e porã ndajarekovéi ko’agaipi. Nañatĩ kuaa véi ojuehegui hamba’e noñe penavéigui heko vaí vare.

TEMBI’U OJE’UVA KA’AGUYPE

Ka’aguýpe ningo pe tembi’u oje’uvéva ha’e hína pe revíro. Kóa oje’u opaite ára, heterei ha imbaretéave. Pyharevete orambosa lomitã asaje pyte ou ha na iñembyahýiri. Oĩva tembi’u oñembotýra opuepente avei. Ka’aguýpe nda’ipóri mandi’o ni mba’eve ambue ñambotýra hagua ñane rembi’u.

Revíro ndahasýi ojejapo, ojepuru hese harina, ñandy, juky ha y. Oñembojehe’a jukyrýpe ha oñembyaku porã rire ñandy ojeity pype.

Péva ko tembi’u ojejapo ña’ẽpe mante, oñembojere heta ha ojeikutu patulápe.

Patula ojejapo yvyrágui, oñembope ha ipuku ani hagua ñanderapy terã hakueterei ñandéve ñambojy kuévo. Péape oñembojere ha ojekutu iku’ipa peve ojy porã hagua.

Oje’eko kuimba’épe mante osẽ porãha ha ka’aguýre omba’apóva niko kuimba’e mante voi, upévare oje’e pea pe tembi’u kuimba’épe mante osẽ porãha, kuñágui katu oñemyrõ, osẽ vaise ichugui kuimba’énte ichupe ombosako’ígui. Revíro ko oje’uve kosídore ha avei ambue tembi’u reheve asajekue terã pyháre. Ha’e hína tembi’u ha tembi’u týra ave. Revíro ojejapo ramo ndoje’éi voi oñembojyha oje’énte ojekutuha. Péichante oje’e ha ojekuaa obragéro apytépe. Eikutúpy ñandéve revíro oje’énte voi. Oĩ he’íva ñambojerente va’erãha jaikutu yre ha péicha 33 jevy ñambojerévo ja oimbáma Obrágepe voi oñepu’ã ojejetapy, oñemoĩ ka’ayrã ha oje kay’u kuévo ojekutúma revíro rambosagua ha opa tembi’u týrarã upe árape.

Péa pe tembi’u ha’e pe ojoguáva voi obragérope. Upévare ndoje’éi voi ijupe héra rupi, oje’énte ichupe obragéro rembi’u. Revíro irũete hína mitã kumanda. Péa ko oĩ katuete mboriahu mesápe ha ka’aguýpe katu oĩ mante va’erã. Mba’eichapa ojejetapy, upéa oĩ avei obragéro arandúpe. Ojepuka va’erã nderehe nderejetapy kuaái ramo ka’aguýpe. Upépe pyharevete oñotĩ ojuehe mbohapy tata’y ipoguasúva ha okái porãva ani hagua ogue sapy’arei asaje mboyve terã peteĩ ára pukukue. Umi tata’y ári oñemoĩ pe ña’ẽ ha ipype lopi kumanda y hetápe ha oñemohe’ẽ. Opyta upépe ojy mbegue katu ha ojejere vovénte eñemoĩ hendive ñandy ha ja oĩma oje’u haguáichaite. Kumandáko hetemi hína ka’aguýpe, ndajaikuaai voi mba’érepa, hákatu ñande vállere avave ndo’uséi, ndahéi eterei ha ndojehayhupái voi hína ha’etégui ndererekóigui re’u va’erante re’úva hína. Eporandu ramo obragérope he’íta ndéve péa ha’eha peteĩva umi tembi’u hevéva ha che ha’u va’ekue ha’e kuaa ndéve nda ijapúiha, añetehápe heterei. Heta mba’éko oje’e ko’ãva ko’ã mba’ére. Oje’e Tupã Ñandejára oñangarekoha mboriahu ha omba’apóvape hembi’úre ha upévagui hetereiveha, terã oje’e avei pe ka’aguýpe oĩha pe Ka’aguy Jára ha upéagui niko pe ka’aguýpe mba’eve noñembyaíri, nda’ipóri tekotevẽ ha mymba kuéra oĩ poramba tapiaite. Ojehejánte voi ránchope opa mba’eichagua tembiporu oĩgui voi oñangarekóva hese.

Sapy’ánte jajuhu mymba ka’aguy oisu’u va’ekue ichupe hapicha ha ndahasói, ikupi’ipa pe ojesu’u hague ha ni na’inéi. Upéva che aipota omyesakã chéve umi iñarandúva ko’ã mba’épe. Hetatemingo oĩ hína ka’aguýpe mberu ha opáichagua vicho kuéra, upépentema ningo pya’eve haso páta ha nderejuhu mo’ãi mymba ka’aguy omanóva ysógui. Ajépako péva ijetu’u ñantende hagua.

Ojeju vove okaháre ndahe véima kumanda ha revíro ave, ndoje’usevéima voi. Ndaha’éi vaicha henda. Ho’use ramo sapy’ánte oñembosako’i peteĩ kuimba’e ha oñemoĩ oikutu, péicharõ ha’ete hevéva. Oje’e oĩha opáichagua revíro, péicha oje’e revíro polvorín terã revíro karreria hamba’e.

KA’AGUY GUASU MARANGATU

Pe Parana ka’aguy ningo tuichaite va’ekue, Encarnación guive Salto del Guaira peve ha nda jaroviaséi ko’agaite peve opáma hague ko ka’aguy guasuete. Heta tapicha ndoroviaséi nda’iporivéimaha. Umi ohecha va’ekue noimo’ã mo’ãi voi oguahẽ va’erãha ára opávo ko ka’aguy guasuete. Avave noimo’ãi, hakatu pea ja opáma upéva mante ikatu ja’e. Heta mba’e porã oiko va’ekue ko ñane retãme, ikatupyrýgui Paraguái ra’y, ha upéicha avei heta mba’e vai ojehu ñandéve. Ko ñane retã porãitépe aretereíma ndajarekovéigui mburuvicha ikatupyrýva, iñakã porãva, opyrũ hatã ha hetã rayhúva. Ko ñane retãko imboriahu ha upéagui ndajeko péicha ojehu ñandéve, pe imboriahuetéva ningo oje’e na hyguatãiha araka’eve oĩ ramo mburuvicha ramo katu ho’upase voi opa mba’e otopáva. Paraguáipe oĩ va’ekue mburuvicha imba’e rereko hetáva opytávo ha oho opa tetãre, umi hepyveháipi ha hetã katu imboriahueteve opyta pe ha’e ojuhu haguégui ha ñande jajepokuaáma upéicha ñaimo’ã péa peichante va’erãha opaite ára. Ajéningo tuichaite ko mba’asy jaguerekóva.

Ndaha’éi avei mburuvicha añónte, opavave voi ha’ete ikangýva teko porã omo añete hagua hekovépe. Ha’ete ojeíva ñandehegui kyre’y jajapo hagua iporãva, jahayhu hagua ñande rapichápe, ñande rekoha ha avei ñane retã. Oikóko opa mba’e ha nañapenavéi mba’evére, ha’ete ko ñane retã ndaha’evéiva ñanemba’e. Ojupíva mburuvicha ramo ojaposéva ojapo, ombyaipa ojuhuvéva ha ndaja’éi mba’eve, ñaimo’ãma upeichante va’erãha voi, ja’e porãta ramo ñande pituvapa opavave. Upéagui opamba’e rei oiko ha pe ivaivéva katu heta mba’e ja na ipohã véima.

Ñandéko ñande chuko va’erã mo’ã hetamba’ére ko ñane retãme ha upéva apytépe ñande ka’aguy, mymba kuéra, ysyry porã ha ñane ñe’ẽ guarani. Ko’ãva ko’ã mba’e okañýgui ñandehegui opamba’e rei oñemoinge terã oñembosyryry ñande rehe porã ro’ópe ha upéa ñanembotavy ha ipahaitépe ndajaikuaavéi mba’épa pe iporãva ha mba’épa pe ivaíva.

Ko Parana ka’aguy oiméne hína umi ka’aguy tuichavéva ha iporã véva apytépe oĩ. Ko’ãga ja’éta oĩ ndaje raka’e ojeitypámagui yma ñande ka’aguy porãite. Ja nda’ipóri véima ha ajepa ningo ñambyasyete ko oikóva ñande rehe.

Ojeity paite ningo pe Ka’aguy guasuete ha ava piko oimo’ãta. Péa ningo tuichaiterei ha upéagui ha’ete ku ñane mokõva jaikerõ ipype. Jahasa hagua Tava’ígui Paranáme ñaikotevẽ mokõi ára porã jaguata ha ambue hendaguio jaikérõ katu nañasẽ véima araka’eve.

Mymba ka’aguy kuéra hetaite oĩ va’ekue ipype avei ja nda’ipóri véima, ojejuka terã omanomba rei nda’ipóri véigui oiko hagua.

Jahasa ramo upérupi ko’aga jahechaga’u mborevi kuéra, tañykãtĩ, mytũ, kagua ñe’ẽ ha nda’ipóri véima.Jajuhu kokue guasu, yvy perõ ha brasilero. Umíape ñañe’ẽ va’erã portuguéspe reñemoĩ porãse ramo hendive. Ndaikatúi ñane retãme ni ñane ñe’ẽme ñañe’ẽve ko’agaipi, ajepa jaiko’i. Tuichaite jajoavy, jahasa ramo ambue tetãme avave no ñe’ẽi ñandéve ñane ñe’ẽme ha ñande katu ñañeha’ãmbaite va’erã ñañemoĩ porã hagua pytagua kuéra ndive. Opa Parana ka’aguy ha hendive opa avei opáichagua Paraguái reko. Iñambuepa ñandehegui opaite mba’e, ñane retã ndaha’evei ñanemba’e.

Oĩ rire gueteri ka’aguy guasu hetaite Paraguái ra’y okarúta gueteri hese. Pe obrage ningo nombyaíri ka’aguýpe ha’eténte ku omopotĩva, hákatu ka’aguy ojeitypa ramo ja na ipohã véima.

Ko’agaite peve ñahendu ndoikatúiha omba’apo porã yvyráre omba’apóva, hetatereígui oje jerure ichupe kuéra kuatia ha viru. Osẽ guive ka’aguýgui yvyra reruha oguahẽ meve mamo ohohápe ojejerure chupe kuéra opa mba’ére ha umi ka’aguy oitypa reívare mba’eve ndojejapói ha péicha ojeitýta ko ñande ka’aguy opa peve ha ndajajapói mba’eve.

Obragéro kuéra ko’agagua he’i “oréko ore rakate’y ñande ka’aguýre upévagui pe ore mongarúva ha roñeha’ãmbaite roguerekopa hagua kuatia kuéra hendáicha, upéicharõ jepe oñeñembyarái ore rehe”. Umi pytagua oúva oitypa ñande ka’aguy ha oguerahapa imba’erepy hetãme ha umíare noñepenái, ha’e kuéra ojaposéva ojapo.

Ha’ete ku ndachaikuaáiva pe yvyrápa mba’e he’ise, mba’erãpa oĩ ha mba’épa umi iporãva ojapo ko yvy ape ári, ñande rekoháre, ñande rehekuéra. Ha’eteku avei pe yvyra opa ramo nañaikotvẽ mo’ĩ mba’éva hese ha upépe tuichaiterei jajavy. Obragéro ningo yvyra ipoguasúvante ogueru ha pe ka’aguy opyta jevy hendáicha.

Oiménepa ko ñane retãicha oĩ ambue tetã hetaite mba’e porã oguerekóva ha ndaikatúi jaiporu hendáicha. Upéagui ha’ete ñanemboriahúva terã ñane retã ndoguerekóiva mba’eve. Tekotevẽ ñañopytyvõ ha ñañangarekove ko ñane retã rehe. Oĩ gueteri heta mba’e ikatúva ñañangareko hese: ñanembo py’a rory gueteri jahecha ramo umi yvyty rovyũ, ysyry porã ha mymba ka’aguy mimi oikóguitiva ndajaikuaái araka’e pevépa.

Oĩ peteĩ guyra oĩva Tava’i ka’aguýre, avave nomomba’e guasúi ichupe ha ndajahechái voi ndajajeheka porãi ramo hese. Péa ha’e hína guyra campana. Pea pe guyra jovymi oikóva kirirĩ hápe ha pe yvyra ru’ãitére, noñe’ẽi ramo avave ndohechái ichupe. Oguahẽ vove áraropoty katu oñepyrũma oñe’ẽ. Mba’éichapa oñe’ẽ ko guyrami: Túicha oñe’ẽ ñepyrũrã ha pokã pokã, upéi katu omopy’yi ku arpa púpe ñahendu háicha ha otuñe’ẽ po’i.

Heta jey rema’ẽ va’erã hese rehecha hagua oikógui umi yvyra ijyvate véva ru’ãre ha oma’ẽ yvate gotyo pe oñe’è ramo hína. Péa pe guyra rehechánte ramo pérupi ne reimo’ã mo’ãi ha’eha pe guara campana ipu kere’yetéva ñahendu ramo Felix Pérez Cardozo ojapo haguéicha. Pe tuichakue hína ku pitogue, havia umiãicha.

MAMOPA OPYTA TAVA’I

Tava’i opyta ka’asapápe, Paraguaýgui jaha va’erã 300 km. ha oja hína Alto Parana ha Itapúare.

Heta mba’e porã oguereko, pe yvyty ojere hese ha hovyũ asy. Jajupi pávo pe távape jahecha mba’eichaitépa iporã Tupã Ñandejára rembiapokue. Ha’ete upépe jajupívo iporãitevéva opa mba’e, upégui jahecha paite pe ijerekuévo. Tupao oĩhápe hína pe ijyvateve ha yvytu piro’y asy ñande peju.

Jaike guive Enrramaditape jahecha ñande asu gotyo oho vaicha ñande ykére yvyty kuéra opáichagua ha ñane aguivévo katu iporambaitevéntema, oĩma upépe yvyty kuéra iku’a morõtĩva, iporãvéva vaicha oha’ã ha umía ha’e hína: Kororõ, Tupãsy Sérro ha Mbatovi.

Ñai ramo mombyry Itapúa gotyo terã ambue hendápe jahecha overa ha imimbi pe iku’a morõtĩha ha ha’ete ombojeguakáva upe tenda.

Pe Tupãsy sérro tuichaiterei, ijyvate ha tuichaitevéntema iku’a morotĩ. Jajupi ichupe peteĩ hendáipi añoite ha ñaguahẽvo jajuhu pe itakua ñande pópe jajapo va’ekuéicha, Tupã rembiapokue voi. Upépe ojejuhu va’ekue ymaite Tupãsy María ra’anga ha’éva Natividad. Avave ndoikuaái mba’éichapa oĩ ypy upépe raka’e péa pe Tupãsy.

Ñanembopy’a rory jahecharõ imemby kuéra mimi ohuã’i joa hendápe yvýipi, kavaju ári 8 jasyporundy oguahẽvo. Pe hi’árape opárupigui ojeho ha opáichagua promesero. Ñaguahẽvo jahávo ñanemopirĩ jahecha ñande resa yképe yvykua guasu ipypukueterei ha hugua’yva. Pérupi mante ikatu jaha ha ha’ete ijapo pyrénte avei.

Jajupi pavo Tupãsy rendápe jajepepy ñama’ẽ hagua pe yvytýre ha jajuhu ko mba’e ipopenóva, ojero’a ha ho’áta vaicha ñande ári.

Tuicha mba’e ha iporãitereígui ñanembo py’a rory ha ñanembo chuchu, ñanemopirĩ. Ha’ete vaicha aguiete ñaimémava yvagagui. Ñañembo’évo Tupãsy renondépe ha’etéku Tupã Ñandejáraite voi ojapysakáva ñane ñembo’ére ha upéicha jajuhu py’aguapy ijojaha’yva.

Ka’asapamíme opyta hína péva, ha’éva peteĩ tenda iporãva, ñu ha ka’aguy rovyũ ñanembyetia’éva. Ñaguahẽvo upépe ha jahechama hi’agui Tupãsy renda ha’etéku ñane ambuéva, py’a rory ha tetia’épe jaguatávo yvágape vaicha ñaguahẽta.

Upérupi ymave obragéro kuéra oguahẽ va’erã ohokuévo terã ou kuévo ojerurévo pokatu ha tekoporã. Péa hína upépe pe sy guasu oñangarekóva ore rehe.

Oĩ avei sérro Mbatovi iporã añetetéva, umía jahecharõ mante ja’éta mba’eichaitépa iporã Tupã Ñandejára rembiapokue. Ha’e peteĩ yvyty ipo’i, ijyvate ha hakua. Iku’a perõ avei ha upéva ojekuaa omimbi ha ha’ete oñemointe va’ekue upépe. Oĩ ojejupiha hese hu’ã meve. Rejupise ramo yvytýre rehóntema va’erã Tava’ípe. Umi Európagui oúva terã ambue hendáguigua ojupi va’erã katuete upépe ojapo kuévo alpinismo. Ha upépe oñemoĩ va’erã py’yinte mba’e rendy ojehecha hagua mombyrýgui oñeha’ã hagua heta mba’e.

Upéi katu hetaiterei oĩ yvyty kuéra opáichagua ojere voi Tava’íre oho Yvytyrusu guive San Rafael peve. Rehasáta ramo Tava’i mboypýri rehasa mante va’erã yvyty ári, peteínte jepe ha nda’ipóri ikarapéva. Upéicha jahasa ñaguahẽ hagua tape ombojoajúva Ciudad del Este Encarnación reve ha jaha avei Ka’aguasu gotyo.

Nda hi’aréiko Tava’i iñambue hague, pe ka’aguy tuichaitéva oĩ va’ekue ou oñeme’ẽ umi brasilero kuérape ha oñemoĩ oity paite hikuái ha upéicha oiko heta tekoha pyahu ha oñemboja’o mbytetéipi; yvyty ágotyo ha’e pe tekoha tuja ñanemba’éva ha pe yvyty amo gotyo katu brasilero kuéra rekoha.

Péa oñepyrũ pe ary 1980 rupi guive ha heta mba’e porã ha heta mba’e vai ogueru.

Mba’e vai apytépe oĩ pe ka’aguy ojeity paite, oñe moperõ, opyta yvykuerei; ysyry kuéra avei oñembuaipa ha paraguájova ndoikatu véi oreko mba’eveichagua temity, pakova terã mba’evéichagua yva ojepoígui veneno ojukapáva opáichagua temity kuéra. Ojoguapa avei imboriahúvagui ijyvy ha ko’ãva oho pe táva guasu háre ha oiko oimeháicha rei. Umi karai, karia’y terã kuñataĩ umíã oñehundipa. Ñambyasy ñande rapicha péicha ojehúva ichupe, oĩ ha’e va’ekue katekista terã omyakãva heta mba’e hekohápe, ko’aga oiko oime háicha rei pe táva guasu rembe’ýre ojapo terã ho’u opa mba’e rei ha ndoreko véima mba’eve ni ndoikuaavéima mba’épa oha’arõva ichupe ko’érõ.

Iporãva apytépe jajuhu: ñemba’apo, ñemba’apo kuaa ha ñepytyvõ oñondive kuéra. Ohechauka hikuái kokuégui ikatuha heta mba’e jaguereko terã jahupyty. Avei heta hendáicha ikatuha ñamba’apo, pyharekue ikatuha ñamba’apo kokuépe, ha heta mba’e tembi’u kuéra guio avei. Oñeñe’ẽ portuguéspe, oimerãe ni oleekuaa’yva jepe pua’e oñe’ẽ iñe’ẽme kuéra.

Péicha oĩ Tava’i ko’aga, mbytetépe oñemboja’o, agotyogua tekoha kuérape, ñandéva memete ha yvyty mboypýri katu brasilero kuéra ha mbovymi ñandéva.

Oĩ tekoha pya’e pya’e oñemoñepyrũva ha ojejapo upépe mbo’ehao, tupao ha opa mba’e, upéicha avei sapy’aitépe ohopa jevy hikuái ha opyta peteĩ terã mokói óga ojogua paite va’ekue hetãguágui ijyvy kuéra. Péichagua heta oĩ jatopa. Umi mbo’ehao terã tupao opyta pe soja ty mbytetépe ha’eñorei.

Ñaporandu ramo hesekuéra oje’e oho jevy hague ambue hendápe ojogua jevy hagua ijyvyrã ñane retã guágui ome’ẽ hepy rire pe imba’e hapicha brasilérope. Oĩ katu ohopaite jevy va’ekue hetãme kuera.

KA’ATY REHEGUA

Pe ka’aguy guasúpe hetaitémi oĩ va’ekue ka’a. Ka’a apóvo ojehómi avei Tava’ípe ha péva ojejapo ñemihaitépe oĩgui oñemomba’epáva pe ka’aguy guasúre.

Pe Parana ka’aguy tuicha háicha oĩ avei oñembo járava hese, he’íva imba’epaha ndoguerekói ramo jepe oñekytĩ hague nimba’eve. He’íko umi ñande ru kuéra ymaveguare ha opavave voi ko jaikuaa, py’yi etereimi ojepe’a terã oñemoĩ mburuvicha kuéra, tendota ñane retãmegua. Umía ndajeko oho tetã Argentínape oñembo sako’i ou jey hagua mbaretépe omandá jeývo ñane retãme ha upéarã ome’ẽ ñande yvy tuichaichaiterei ojogua hagua hese mboka ha opa mba’e oikotevẽva ñorairõrã. Péicha oĩ Compañía Fassardi ha Barte mba’émo. Fassardi oñepyrũ Guaira guive Alto Parana meve ha upérire Barte mba’epa Encarnación peve. Ko’ãva oñeme’ẽ va’ekue mboka repyrã ha ñorãirõrã oje’e. Oiméne upéicha mba’e voi ja tuichaitereíma ningo umi yvy oñeme’ẽ raka’e.

Hetami oiko va’ekue ñorairõ ñane retãme ha Argentínape memete oñembo sako’i va’ekue hikuái ha ambue tetã ñande ykére oĩva ndojapói va’ekue ko’ã mba’e ñande rehe.

Ko’ãva ko’ã yvy jára omba’apo ha oñangareko pe ka’aguýre, ãva hína umi yvyra ogueraha va’ekue hetaite angádape yguazú Parana rupive ha pearã oiko voi hikuái pe ka’aguýre.

Ka’a apoha kuéra kyhyje pópe oje’ói va’erã ka’aguýre omba’apo hagua. Ojekyhyje etereími umi yvy jára rembiguáigui, upérupi nda’ipóri hína ley, nde jukántema lomitã. Ko’ãichagua tapichápe oje’e va’ekue kapánga, ãva oiko pe ka’aguýre ojuka hagua otopávape.Ndajaroviaséiko ko’ãva ha katu oiko paite va’ekue ko’ãva ñane retãme. Ko’ãva oguereko pokatu ka’aguýpe avave nomandái hese kuéra, ha’e peteĩ tetã tetã ryepýpe. Péape oje’e va’ekue avei mensu. Oje’e ningo ñamba’apo ramo ndajaikuaai oñehepyme’ẽtapa ñandéve terãpa ñande jukátantemapa hikuái.

Oñemombe’u ningo upérupi yma omba’apo va’ekue heta repýma omba’apo ramo ojejukántema hague terã katu hasyeterei ohepyme’ẽha ichupe kuéra hembiapokuére. Ka’aguýpe noñeme’ẽi viru upépe oñeme’ẽ vale morõti (péicha oje’émi hese) ha péa reho va’erã heseve Paraguaýpe terã Encarnaciónpe mante oñehepy me’ẽ hagua ndéve. Péicha háipi heta tapicha opyta rei ichugui hy’ái repykue terã ojejuka.

Ka’a apoha kuéra oiko kirirĩ haitépe oiko ka’aguýre ha umi ka’a mata ijyvate umi ambue yvyráicha avei. Oĩ hápe ka’a hetaiterei jajuhu ha opaichagua, oĩ hakã guasúva, ha’etéva voi aju’y mba’e ha avei jajuhu ta’yrusu ha hogue porãva.

Ka’a apóvo niko opárupigui avei ojeho, mombyry mbyrýgui ojeju. Ojeho kavaju, mburika ha katuete oje reraha chavurro gurupa reve ojegueru hagua mborovire.

Ka’a apóvo ojeho obrágepe guaicháite avei ha upéichaite ojekaru amoĩ haguéichama ambue hendápe. Oga apo rehe mante hetave oñemba’apo. Upépe ojejapo tapýi pindo roguégui ha ijeképe oñemboty hagua ojejoka pe pindo matakue ha iporã asy opyta pe koty’i Ka’a oñembojy hagua ojejapo varvakua terã ojejapo karícho ha avei oje’e chupe pari. Pe varvakuápe ojy porãve ha hyakuã porãve avei. Karíchope ojy porã avei okaise etereínte ha hyakuãse hese tatatĩ.

Umi tapýi ojejapóva óga ojeiko hagua ha ka’a ojy pyre oñeñongatu hagua péape oje’eve nóke. Nókepe oñemoĩ ka’a mborovire henyhẽ meve ha upéi ojeguerúma burro, kavaju terã mburika ári. Hetaiterei ojegueru va’erã ha oñeñongatu umi cajón guasúpe, upépe hi’are rire hyakuã asy ha ojepuru hagua oñemongu’i ojejosóvo angu’ápe. Oiko ichugui ka’a puroite ha iporãva Ka’a oñemongu’i va’ekue oñeñongatu avei mba’yrúpe ha péa ojejapo vakapígui, yvyrágui terã yvýgui

Angu’a ha’e peteĩ tembiporu ojeporuetereími va’ekue yma ha pea ojejapo yvyra poguasúgui ojejo’o peteĩ hendáguio oñembo ku’a po’i ha ipy rendagua ojeheja ichupe tuicha. Péape oñe ñembiso peteĩ, mokõi terã mbohapy avatisoka reve

Ñembiso hápe (molienda hápe) ojeho va’erã upépe karia’y kuéra ohechauka ikatupyryha ñembisópe ha peteĩ angu’ápe oñembiso kuñataĩ kuéra pa’ũme. Mbohapyvéva oñembiso ku mba’eve’y ronguáicha, pukahápe ha nomombetíri ojuehe umi avatisoka pohýi. Ajepako ikatupyry lomitã.

Péicha yma ojevy’a; ñembiso hápe, kochesa hápe (cosecha), jejuvykue jera hápe, kaso ñemombe’u hápe. Péicha oje vy’aiterei ymave.

Ko’agaipi nda’ipori véima umíva umi mba’e ha’émagui ambue ára, ha ko’aga niko oĩ véma heta mba’e ojejapo terã ojehecha va’erã. Yma nda’ipóri televisión, radio ni mba’eve ha upéagui iñambue eterei ñande reko upéronguare.

Avatisoka ojejapo yvyra apyterégui, peteĩ pehengue porã oñembovera asy ha ipohýine tres kilos rupi. Oĩ avei mba’yru yvyraguigua tuichaiterei ha ipohýiva, noñemongu’éiva voi hendágui, ojejapo avei yvyra ikuávagui. Umi yvyra pytã hamba’e tuichaicha ikua ha umía oñemboty peteĩ hendáguio ha ojehykuavo ipype ka’a ha oñemboty ambue yvyrápe. Péicha ojerereko ka’a hyakuãvureíva.

NARANJATY REHEGUA

Pe ka’aguy guasúre ko heta mba’e oĩha ja’ema heta jevy, péicha avei Tava’i ka’aguýre opaichagua yvyra porãngue ningo oĩ. Upépe jajuhu paite yvyra ipu’akáva guive ára ro’ýre, ro’yetemingo hína upérupi. Ñanemopirĩ jahecharõ ka’aguy, ñu ha yvyty kuéra morotimba ramo ro’y jave, ha’etéku oñeñohẽ va’ekue hese aramirõ rykue mba’e opyta. Guyra’i kuéra jepe ndoikuaái moópa opyrũta.

Ja’éta ramo yvyra kuéra hetaha ha umía apytégui oĩ umi ojeipuru véva, umía réra ñahenói, opavave réra ndaikatu mo’ãi ja’epa opáichagua oĩgui. Umi iporã hatuicha vévagui ndaikatumo’ãi ñande resarái; tajy, timbo, yvyra pytã, yvyraro, cedro, guatambu, yvyrapepẽ, peterevy ha opáichagua yvyra porangue oĩva.

Pe yvyrapepẽ apyteregui osẽ pe hatã veva ha péagui ojejapo poste ha hetaiterei oime ojerereko oparupiete. Hataitemiku yvyrapepẽ apytere ha upéare oje’e chupe Pombero kamgue.

Ko’ága ñañe’ẽta naranja rehe, hetaitemi avei oĩ hína Tava’ípe ha Parana ka’aguy tuichakue javeve.Naranja ijyvate umi ambue yvyráicha avei, hasy’imi jajupi hagua hese terã jajapi hagua yvyrápe (garrótepe), upéicha ijetu’u jaity hagua. Ho’a ramo yvatégui hyku yvýre ha oñehundíma.

Pe naranja ojeguerúmi carrétape ha Maciel estaciónpe oñemoĩ oho trénpe Paraguaýpe. Hetami oho umi carretero ha oúmi va’erã opyta tapére, umi ikorapy tuicha háipi opi agua hymba buey kuéragui. Péicha Enrramaditape opyta va’erã oúvo Tava’íguio ha imandu’a hikuái opyta hague karai Pancho Vegape terã karai José del Rosario Brizuélape okévo ha upéi voi porã ipiro’ykue oho jevy hikuái.

Heta umi imandu’áva gueteri omombe’u ohoha ku pateĩ terã pakõi hamba’e umi carreta.

TAVA’IGUA IJYVA PUKU ULAO

Tava’igua oitykuaaiterei naranja garrótepe ha upévare ko’aga peve hese kuéra oje’e ijyva pukuveha ũlao. He’íko lo mitã:” lindo tíro he’i Tava’igua ojapírõ naranja heta ha ni peteĩ ndojekái ichugui”. Oje’e mba’éichapa lomita ikatupyry ojapívo naranja. Ikatupyrýgui voiko pe ojapi terã ohupytyuka pe amo hu’ã ha upépe ojapi ramo katu ikatupyryetevéntema. Pe katupyry ojepyso mie, ndaha’éi oitýnteva ha ohejarei, ojagarrapaite jevy ani hagua ni peteĩ ojeka. Péa oje’e pukahápe tava’iguáre ha upéicha voi ojekuaa opárupi. Ja’e ramo tava’iguaha oñemañama voi ñande jyváre nda’ipukuvéi mba’épa peteĩva.

Tava’iguáre ko oje’e heta mba’e; péicha oje’e noñotykuaáiha mandi’o terã jeroky oimeraẽ árante ojapoha hamba’e. Péichako añete obrajéro kuéra osénte ka’aguýgui oimeraẽ ára rei ha osẽ ha’árante ofarrease hikuái. Upéare jeroky oiko opaite ára, peteĩchaiténte arateĩ terã ambue ára kuéra.

Pytumby ramo guarã ña Chiñórape oñembosako’íma pe jerokyrã ha ohoreíma katu hese ha péicha opaite ára.

Péicha háipi ndaje raka’e peteĩ kuimba’e he’i peteĩ hapichápe jahápy ñañemongetami amo pytumby hápe ha oho hendive pe tapicha. Ha péva ojuka ichupe.

Upévare oje’e avei ñe’ẽnga upérupi “jahápy ñañe mongetami a lo Tava’i”, upéicha ramo oñe’ẽse hína ñemi hápe hapicha ndive. Ko’ãva ko’ã mba’e opa ohóvo pe ka’aguy ha ka’aguy pegua opávo avei. Péicha pe ñande reko iñambue oñembyaívo ñande rekoha terã jaharamo ñande rekohágui ha jaha ramo mombyry tuicha ñane ambue ha peivaivéva ñande resaraise ñande rapógui. Upéicha heta jevy ñakañy, ñande apyra kañy. Tava’igua ha opárupigua niko heta mba’e oguereko iporangue ha tavýgui nomohendái iporã háicha terã umi iñaranduvéva kuéra ndojapóigui mba’eve heta ñande rapicha oñehundi rei terã ndoikói mba’evérõ.

Jaháramo umi tava guasuháre jajuhu opárupigua ha opáichagua tapicha ha ñane mandu’a ramo ichupe iválle rekóre ha’ete ku hi’otĩva, ha’eteku okañyséva heñói haguégui. Ha’ete avei ojoguaséva pe hekoha pyahu pegua kuérape heko ha iñe’ẽme avei. Jaha ramo Buenos Airespe jajuhu tapicha iñe’ẽ kurepietéva, nivy ndajaikuaái ichupe paraguayoha, oñeha’ãmbaite ojogua hagua ichupe kuéra.

Tekotevẽko ñamomba’e ñande rekoha, ñane reñói hague, ñande tavarandu ha opa mba’e porã jaguerekóva ani hagua jaha vai terã ñakañy ñande rekovekuépe.

Nda’ipóri ijargel véva tapicha oiko ramo ambue henda peguáicha terã ndoikuaavéi gua’u ramo ivalle reko terã iñe’ẽ, ha’etevoi ningo ñande ropetéva peichagua tapicha.

Heta ku oĩ techapyrã ramo ikatúva jareko; péicha jajuhúta gua’ikuéra iñe’ẽ karẽva ha noguerotĩri ichuko uvei katu pe hekóre ha upévagui gua’i kuéra mamo ohohápe osẽ porã tapia, ha péichante va’erã opárupigua ñane rakate’y ñande tava rekóre ha opamba’e jaguerekóvare.

Nda’ipóri ivai véva pe nde resarái ramo nde vállegui terã neñe’ẽgui upéa niko he’ise ndaha’evéimaha nde. Oje’e voi ava piko ndoikuaái ichupe! Ndousevéi ramo ivállepe terã noñe’ẽsevéi ramo guaraníme.

Umía umi mba’e ko oiméne ou voi Ñandejáragui, Ha’e oipota ñane reñói peteĩ hendápe ha upépe guáicha oipota jaiko opaite ára. Péa ha’e petĩ mba’e hasýva ñantende hagua, ikatu kuri ñane reñói ambue hendápe terã ambue tétame hákatu Ñandejára ñanembou peteĩ hendápe ha upépe jajojogua heta mba’épe. Sa’ivépe jajoavy. Ndahasýiete niko jaiko hagua ñande vállepe ha hasyeterei niko jaiko hagua ambue hendápe. Oiméneko Ñandejára oipotágui jaiko ñande rekohápe terã ñande rekoitépe.

Jaha ramo jepe ambue hendápe jagueraha va’erã opa ñande reko ha upéicha ñamoporãvéta pe tenda jaikoháipigua.

Opaite táva kuéra hi’ã va’erã ñane rakate’y ñanemba’ére ha jahechauka ñande reko mayma oúvape ikatu haguáicha nañande resaráiri ñande rapógui araka’eve. Péicharõ jajehayhuvéta ha jahechaukáta opavavépe ñane remiandu.

MARIKA

Pe maríka hápe jeho ha’e avei tava’igua rekoite. Opavave omaríka ha opavave avei ikatupyry mymba ka’aguy jejukápe hetaitereígui oĩ vicho ka’aguy. Oimeraẽvante voi oikuaa ha ojuka umi mymba osemba reígui ñandéve opárupi rei. Opáichagua mymba ha guyra kuéra oĩmi upérupi ha upéagui ja’u reiete mymba juka.

Mboka ndojepurúimi va’ekue voi, ñuhãmente ojeitýgui opáichagua mymba ha guyra katu árkope terã honditape ha avei ñuhã’ípe. Oimeva’erã he’íva jaguaretépa mba’éicha jaitýne ñuhãme, ha upéva pe ichu’ivéva.

Jaguaretépe oñemoĩ posã cable po’ígui. Péa oñemoĩ umi yvyra ra’yrusu ikarapã porãva apyire. Oñemokarapã ha oñembyapakua porã pe cable ha oñemoĩ jaguarete rapépe terã so’o ikarnáda guýpe. Ñuhã rendagua ojejo’o yvy ha oñemoĩ hi’ári cable oñembyapakua va’ekue ha ojejaty yty ruvirúpe.Péa oñemoĩ tapépe terã jajuhúrõ mymba ojuka hague, jahupi yvate porã opo haguáicha hese ha ñamoĩ ñuhã iguýpe. Upépe ho’a ipýgui terã ipógui opyrũvo hese ha ohupi chupe yvate, upépe oñesaingo ha ndohupytyvei yvy ha oisu’upa opa ojuhúva guive haperãme. Ipochymi hína pe aña ra’y oĩ ramo péicha hápe ha marikador katupyry mante oikuaa mba’éichapa ikatu ipu’aka hese.

Péaichagua ñuhãme oje’e chupe posã ha péicha ojeity avei leõ. Péa katu ipochyvéntema, ojekyhyjeve ichugui, ha’egui hína pe ka’aguypegua mburuvicha guasu, jagua jepeve okyhyjeve ichugui. Ha péicha opavave mymba peguarã oĩ ñuhã opaichaguarei.

Tatúpe oñemoĩ monde ha ha’e ivýro, ho’a rei ipype. Péa pe ñuhã jajapo yvyra pohýigui ha ambye ñuhãichante avei oñemoĩ tatu rapépe ha ijyképe ijeikutu py’yi yvyra jovaive ha pe mbytetépe oñemoĩ avei peteĩ yvyra po’i, ani hagua tatu ojo’o ha osẽ yvyguýipi.

Guyra kuérape heta hendáicha avei oñemoĩ ñuhã ha umía apytépe oĩ pe jaula, péape heta heta ho’a. Péako ojejapo ajakáicha ha oimeraẽ mba’égui. Pykasu ojeitýta ramo ikaru hápe oĩ voi omangeáva hese ha ijaty heta porama ramo oity hi’ári, omosãgui voi ha oha’arõ ñemi hápe. Péicha heta ñuhã opáichagua rei oĩ ha péicha yma ojeiko vy’a pópe.

Pe pykasu oñeha’arõha ñuhã reve ha’e peteĩ oga’i joguaha ojejapóva yvyra rakã terã kapi’ígui ani hagua ñande recha mba’eve. Upéa upe oga’ípe oje’e orokái.

Pykasu oñembyaty hagua ojejapo ichupe kuéra barrero he’i chupe. Péarã oñemoperõ pe ñu oĩ porãve haguáicha ha upépe oñe ñohẽ juky terã jukyry ha upéa ho’use itavyete umi pykasu.

Umi barrero ko ijarapa avei ha oñeñangareko hese tapiaite ku kokuéicha avei. Upéicha rehose ramo pykasu juka oipuruka va’erã ndéve pe ijára.

Mymba kuéra hetaitémi oĩ va’ekue ha umía apytépe oĩ ndajajuhu véimava, ja’e kuaa hína ko’ãvare: tañykãtĩ, akuti, páy, jurumi, jaguane, mborevi ha heta che mandu’a’yva.

Guyra apytépe ja’e kuaa: mytũ, jakupetĩ, uru’i, kagua, yryvu ruvicha ha upéicha heta avei oĩve.

Ko’ãva ko’ã mba’e oñehundipa haguére piko Ñandejára noporandúi va’erã ñandéve sapy’ánte ha máva piko opaga va’erã ko’ã mba’e porãita oñehundipa va’ekuére? Chéve ramo guarã niko ñañangareko va’erã hese kuéra, upéicha niko he’i Ñandejára pe Gn.1, 26-31pe.

Oĩ gueteri heta ko’ãva ohecha, ohupyty ha oiko porã va’ekue ko’ãva árape ha ipyahu véva kuéra ndoikuaa porã véima terã katu ndoikuaavéima voi. Upévare niko iporã ñamombe’u ani hagua opyta tesaráipe.

YSYRY REHEGUA

Tava’ípe hetaite oĩ ysyry porã, umi ho’ysã mimbíva, hesakã asýva ha ita ári ojapajeréiva oĩ opáichagua, tuicháva ha michĩva ha opavave iporã hikuái. Péva na’iñambuéi gueteri ha akóinte iporã. Oiméramo y iporãva ambue hendápe péicha peve mante va’erã.

Ysyry tuicháva apytépe oĩ hína Tevikuary, péa heñói Tava’ípe yvyty pa’ũme ha ojepoi Itapua gotyo, hatã osyry yvyku’i ha ita ári pe hesakã asy ha ho’ysã mimbíva. Hatã osyrýgui nda’ipóri mba’e ky’a opytáva hi’y syrýre. Oguejývo ohóvo ho’a ipype tuichaicháva ha iporã porãva ysyry, umía hína Mbói Chini, Tajay, Guyraũgua ha heta ysyry porã.

Tuicha ha ipypukúgui Tevikuary oimeháicha ndajahasái, upéagui jajuhu heta puente kyha ohasáva hi’ári.Péa ñanembo py’a kyryi hína jahávo pe mbytéipi, ha’eteku ojeíva ñande pyguýgui ha upéa ñanemo akã tavy, ñanembo py’a jere ha opa mba’e rei ojehu ñandéve ndajahasa kuaái aja hi’ári.

Jaike guive Tava’i gotyo Enrramadita guive jahasa ha jahecha opáichagua ysyry ha yvu porã. Umi ysyry kuéra ipotĩ asy, osyry hatã ita ári terã yvyku’i morõtĩ porã ári. Ko’ãva apytépe ahenóita Arrojo Morõtĩ oguejýva yvytýguio ha ombojegua ñu rembe’y ho’a peve Tajaýpe. Péva pe ysyry sakã asýpe nda’ipóri chene ojahu’yva arahaku jave. Avei opavave oguejy yvyty pa’ũgui, nda’ipira hetái iperẽrĩ ha ipotĩ etereígui.

Umi ita oĩva ysyry háre oĩ tuicháva, michĩva, hũva ha opáichagua sa’ y oguereko: pe ãva apytépe oĩ pytangýva, hovýva sa’yjúva ha opaichagua. Oime umi ita pe y rembe’ýpe ititipáva ha opaichagua sa’y oguereko, jahypýi ramo ha’ete hendy’ipáva.

MBYA HA GUAJAKI REHEGUA=

Oĩ háicha ñandéva, brasilero kuéra, upéicha avei heta oĩ mbya ha mbovymi guajaki Tava’i ka’aguýre. Ko’ãva ou ha oho Itapua gotyo. Sapy’ánte hetaiterei hikuái ha upéicha avei oĩ ára imbovy hikuái.

Oĩ ramo omanóva itapýipe kuéra, upéicha ramo ohopaite hikuái ambue hendápe ha are rire ou jevy upérupi.

He’íko hikuái pe omano va’ekue ánga opytaha upérupi oiko are peve ha upéagui okyhyje eterei hikuái.

Péa pe opytáva oiko upérupi he’i hikuái ha’eha mbogua ha ni nde’iséi voi hikuái pe héra okyhyjégui ichugui.

Ha’ekuéra ndojapói voi óga oiko are va’erã, pindo roguéguinte voi ojapo ha upéicha ohejánte pe itapyi nda’ipórigui ombyasy va’erã hese. Péicha ha’e kuéra oiko ndopytái peteĩ hendápe.

He’i ningo ha’ekuéra apeha ijyvy ypykue, upéagui ysyry Tevikuary héra upéicha. Péa he’ise te’ýi ykuary. Pe te’ýi kuéra rekoha mbytetégui oñepyrũgui ko ysyry guasuete, ha’ekuéra omombe’u háicha. Péva cheve ramo guarã oĩ porã pe ysyry osẽgui Tava’i yvyty pa’ũgui.

Ymavéipi mbya kuéra oiko porã va’ekue avei, ka’aguyetére oiko ha okaru ka’aguypeguarente avei, nosẽ guasúimi va’ekue hikuái okaháre sapy’a py’a ku ohokuévo mombyry mante jahecha ichupe kuéra. Upéicha jajuhúmi ichupe kuéra opívoite pe itapyime, kuñáva terã kuimba’éva okakuaapa pyre ha notirĩ hikuái ojuehegui ni avavégui. Ha’ekuéra ho’u mymba ka’aguy, eíra ha yva. Upéinte ojehe’a ñanderehe kuéra ha opa mba’e rei ojapo ha ho’u avei.

Hasýko ja’e hagua ojuehe jaikuaa porã’yre mba’eve ha katu jahecha ñande ypykue kuéra apytépe, ha’ekuéra heta mba’e ojapo noiporãiva ohejagui pe heko ha ojapo heta mba’e ohecháva ñandehegui teko terã tembiapo ivaíva. Ha’etéku ha’ekuéra pe oñembyai reivéva terã katu ndo’ái vaicha hesekuéra ojapo ramo heta mba’e hendápe’y. Péicha Paraguaýpe jahecha terã ñahendu mba’éichapa ojapo hikuái ojapo’y va’erã, éa ojehuve umi Mbya kuérape, mbue kuéra nañahendu guasúi ichugui kuéra mba’eve.

Ko’ã Mbya kuéragui opavéma ohóvo hekoha ha upéagui avei ha’ekuéra ndoikatúi oñemohenda ñande apytépe ha upéi hetave mba’éko oĩne jahecha va’erã hesekuéra ha ñande kuérare avei.

Mbya kuéra ha opavave ñande ypykuéra oguereko ireligión teete, a’ekuéra oguerovia Tupã Ñandejárape ha pe Ha’e oipota háicha oiko hikuái. Péare ha’ekuéra ikatu heta mba’e ñanembo’e.

Pe ojejavyha hikuái oime va’erã ñande rapykuéri terà ñande ñambyaipágui ichugui kuéra hekoha.Upéare tekotevẽ ñañe py’a mongeta jahecha hagua hekopete oikóva hína hesekuéra.

Mbyápe oje’e avei te’ýi, péagui ou pe ysyry réra, oje’e avei ichupe kuéra ka’ygua. Ndoipotái jepeko ja’e ichupe kuéra upéicha.

Mbya kuéra rembiapoite hína; mymba juka. Opáichagua ta ha’e ha’éva pira, guyra ha opa oĩ véva.

Yva opáichagua ho’u avei hikuái ha umía apytépe sandia ha’e pe ho’usevéva.

Umi yva oĩva ka’aguýre niko hetemi hína ha umía apytépe jajuhu guaviju, yvaporoity, pakuri, jakarati’a ja’etáramo umía apytépe. Oĩ avei ñuháre yva he’ẽtéva ha ko’ãva apytépa pe he véva ha’e hína pe arasape.

Eíra ku ho’u kuaami hína hikuái ha’e ko’ãva katu nda’ipóri he’ẽ’yva ha umía hína: jate’i, eíra la réina, mondori, tapesu’a. Ãva umi ijeíra hetavéva. Umi eíra oĩ yvyra kuápe ha katu la reina jajuhu avei takuru kuápe.

Oĩ peteĩ yso ha’ekuéra ho’usetéva ha péa héra mbuku. Péa pe yso hakuéra voi ojapo: oity pe pindo ha ojoka pe hu’ã ikyrýu hápe ha upépe oñemuña pe yso morotĩ. Péa ombochyryry hikuái terã ombichy ha ha’ete chicharõ osẽ ichugui, heterei ningo ichupe kuéra ha mba’egui piko anichéne ko morotĩ sakãva.

Oĩ avei ha’ekuéra ho’usetéva, péa hína anguja’i ha mbya tapýi oĩ haguépe nderejuhu mo’ãi ni peteĩ. Péa ha’ekuéra ho’u mbichy.

He’i ningo kuimba’e omenda mboyve heta mba’e oñeporandu ichupe ojapo kuaápa ha pe tenondete oñeporandúva ha’e oity kuaápa anguja’i.

Heta mba’e ikatu ja’e hesekuéra; heta mba’e orekógui iñambuéva ñandehegui.

Oĩ va’ekue avei heta guajaki, péa heraite hína Aché.Ore guakípente roikuaa ichupe kuéra.

Ojekyhyjemi ichugui kuéra, ha’ekuéra oikógui ka’aguýrente ha hesaite voi. Pe ipochýgui terã okyhyjégui ñandehegui oje’e hese kuéra iñarõha. Ñanderechárõ terã ñande andúrõ okañyete terã oñani voi pe ka’aguýre. Ha pe ijetu’u véva hína ñane ra’arõ hu’y reheve ha nañande avýi hína ko’ã ahẽ rymbare.

Guajaki ojerereko mymbaramonte avei, mymba ka’aguy ramo. Ha’ekuéra ndahógai oikónte oikundaha pe ka’aguy tuichakue javeve. Upéa ndaha’éi Parana ka’aguy terã Tava’i jerérente oikóva. Ãva oiko opárupi, upéicha ojejuhu heta Kanindeju gotyo avei.

Ojejapo’i ichupe kuéra, ndojehechái terã ndojerekói ichupe kuéra ñandeichagua ramo, Ñandejára ra’y ramo. Ndaha’éi mba’eve ojerereko asy ramo, oñeñembyesarai ramo hese ni ndaha’éi mba’eve ojejuka ramo ichupe kuéra.

Guajaki ra’y ymámi ojejapyhy mbaretépe ojepe’a itúva ha isýgui ha oñeme’ẽ ku mymbáicha. Peteĩ guajaki ra’y oñeme’ẽ peteĩ vaka imemby reve terã ambue mba’e hepývare ojerereko hagua mymba ha tembiguái ramo. Ojepota guajaki ra’y kuimba’éva terã kuñáva peteĩchaiténte.

Oje’emi hese kuéra ikatupyryetereiha mba’apópe ha upéagui oĩ voi omba’apóva ko’ãva ñevendépe. Heta oĩ péicha omba’apóva ha umía apytépe che mandu’a karai Manuelito Pereia rehe ha’e oĩ va’ekue Torín Ava’ípe. Péa pe karai hetaitemi oguereko va’ekue guajaki.Ha’e nome’ẽimi va’ekue oguerekóntemi pe amo Arroyo Morotĩ gotyo ha ohayhúmi ichupe kuéra. Oñemombe’u San Juan Nepomucénope ou hague mokõi karai Fránciagui ha umía hína umi etnólogo (antropólogo) ha ndajeko ogueraha mo’ã hikuái hetãme mokõi mitã ha’ekuérava peteĩ kuimba’e ha peteĩ kuñáva ha ojepe’a ichugui kuéra aviaciónpe.

Ko’ã francés ndajeko ñande ruvicha kuéra ha heta tapicha ohayhúva ñande ypykue kuérape ogueru, ohecha porã hagua ha oikuaa porã ichupe kuéra. Péa rire ndajeko tuicha oñe ñangareko porãve hese kuéra raka’e ha ojeikuaa véma ichupe kuéra tetã ambuére ave.

Ko’ãva ko’ã mba’e rehegua ikatu jajuhu León Cadogan rembiapokuépe ha ambue kuéra omoĩ va’ekue kuatiápe ko’ã mba’e rehegua.

Ha oĩ katu tapicha oguerúvami ha ome’ẽ hepýre ha ko’ãva ivaieterei pe hembiapo. Oguerumi ko omonda ronguáicha, oke aja hamba’e oguahẽ ichupe hikuái ha upéicha háipi ojuka umi tuichávape, mitãrúpe terã oimeraẽvape ha ogueru ichugui kuéra mbaretépe pe imitã mimi. Ha’ekuéra omombe’u ku oĩ porã ronguáicha.

Ko’ãva ojapo va’ekue heta oĩ Tava’i gotyo ha umía apytépe oĩ Pichín López ha karai Duarte.

Ko’ãga peve oĩ heta ko’ã tapicha upéicha ojegueru va’ekue ha oikogueteri umi ijára kuéra rógape. Oĩ omoĩ va’ekue hese herarã ha héra joapyrã ku ita’ýra terã imemby teéicha. Ha oĩ ohayhuetereíva ha omongarai va’ekue ñande Iglesia Católicape ha péicha oiko.

Pe hetavéva umi ojererekóva péichánte tembiguái ramo. Héra joaite hikuái ñandéicha ijára kuéra ohenói hagua ichupe kuéra ha ore katu ro’éntemi: karai Roberto guajaki terã karai Pancho guajaki ha péichante oje’e.

Ja’e kuaa avei ñandéicha oñeñandu hague avei ojeguerúgui ichupe kuéra imitame.

Umi ojogua va’ekue terã umi ogueru va’ekue mbaretépe mitã mimi nde’íri ojejavyha terã ojapo vai hague, ha’etégui ha’ekuérava ndaha’éiva voi ñandejára ra’y terã ñandéichagua, opavave ojapo’i ichupe kuéra, ajepa ningo ñambyasyete ko’ã mba’e vaieta oiko va’ekue hesekuéra.

Ndaha’éi ñanembyetia’éva jajapóvo ko’ã mba’e na’iporãietégui oiko va’ekue hesekuéra, hákatu ndaikatúi jaheja reívo ichupe kuéra ñamoĩ yre kuatiápe.

TAVA’IGUI OIKO TAVA AÑETEGUA

Tava’i ojei va’ekue San Juan Nepomuceno poguýgui pe 22 jasypakõi 1992pe ha oiko ichugui táva añetete ha avei oikóma ichugui Parroquia “Nuestra Señora de la Merced” pe 5 jasypakõi 1993pe.

Pe Decreto 1305 rupive osẽ va’ekue 2 jasypakõi 1993pe. Upéguive orekóma Intendente, Cura Párroco ha opáichagua muruvicha kuéra oguereko va’erã peteĩ táva.

Pe Pa’i tenonderãite oĩ va’ekue Cura Párroco ramo ha’e Agustín Pereira ha Intendente katu Lucidio Gamarra.

Heta oĩ tekoha Tava’i jerére michĩ va’ekue terã ipyahuetéva pya’etemi opu’ãva ha orekómava hetaiterei mba’e ku táva ronguáicha.

Fuente

• Por el Pa'i (sacerdote) JOSÉ FERNÁNDEZ(ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI)