Teroja Guaraníme
Paparã
jehaijeyHa'e ñe'ẽ omoteĩ ha otekome'ẽva terópe.
Techapyrã:
marangatu | ||
teroja | tero | teroja |
moteĩva | tekome'ẽva | |
techaukarã |
TEROJA ÑEMOHENDA
jehaijey- 2.1. Teroja Tekome'ẽva
- 2.2. Teroja Moteĩva
TEROJA TEKOME'ẼVA
jehaijeyHa'ehína umi teroja otekome'ẽ térã otekochaukáva terópe.
Techapyrã:
- puku / mbyky /
- porã / vai /
- pyahu / tuja /
- yvate / karape /
- piru / kyra /
Ñe'ẽjoajukatúpe (sintaxis), ko'ã teroja tekome'ẽvagui oiko moĩmbaha tekome'ẽva.
Techapyrã:
- Karai karape /
- Kavaju piru /
- Ita morotĩ /
- Teko potĩ /
TEROJA MOTEĨVA
jehaijeyHa’ehína umi teroja omoteĩva teró-pe. Ohechauka, oñemomba'e térã oipapakuaáva terópe. Ñe'ẽjoajukatúpe ko'ã teroja moteĩvagui oiko moĩmbaha moteĩva. Teroja moteĩva oñemohendajey kóicha:
- 2.2.1. Teroja moteĩva techaukarã
- 2.2.2. Teroja moteĩva mba'éva
- 2.2.3. Teroja moteĩva papýva
- 2.2.4. Teroja moteĩva kuaa'ỹva
2.2.1. Teroja moteĩva techaukarã: Ko’ãva -héra he’iháicha- ohechauka tero oñemohenda agui térã oñemohenda mombyrevérõ. Oñemohendajey hikuái kóicha:
- 2.2.1.1. Teroja Moteĩva Techaukarã Tovakegua
- 2.2.1.2. Teroja Moteĩva Techaukarã Tovake'ỹgua
2.2.1.1. Teroja Moteĩva Techaukarã Tovakegua
Papytei | Papyeta | Techapyrä: |
Ko | Ko'ã | Ko apyka |
Pe | ã | Amo mesa |
Amo | Umi | Pe jagua |
à mbarakaja |
2.2.1.2. Teroja Moteĩva Techaukarã Tovake'ỹgua
Papyteĩ | Papyeta |
Upe | Umi |
Ako | |
Aipo | |
Ku |
Techapyra:
- Upe karai ouva'ekue
- Ku mainumby oikoháicha
- Aipo mbokapu oikova’ekue
2.2.2. Teroja moteĩva mba'éva: Ha'ehína umi teroja oñemom-ba'éva teróre. Guaraníme, ojepuru ñe'ẽpehẽtai mboyvegua -teroja rekovia- ojehechauka hagua ava mbohapyha mba'e. Ko'ãva ñambopapyeta hagua ñambojoajúva'erã teróre ñe'ẽpehẽtai "kuéra” (tero juruguávare) ha "nguéra" (tero tĩguá-vare).
Techapyrã:
Papyteĩ | Papyeta | ||||
Che | Ñande/Ñane | Ore | Nde | Pende/Pene |
H, Ij, Iñ, i, hi' H, Ij, Iñ, i, hi' + tero + kuéra (nguéra)
Ava mbohapyha mba'éva ñe'ẽpehẽtai (Índices de posesión de tercera persona) "H" puru: Kóva ojepuruva’erã umi tero oñepyrũva taipu "T" térã "O"-pe; ja'eporãsérõ, ojepuruva'erã tero ijysaja'apýva ndive (T-O /R/H).
Techapyrã:
Che | roga | Che resa | Che retyma | Che rañykã | Che rova |
Nde | róga | Nde resa | Ne retyma | Ne rañykã | Nde rova |
hóga | hesa | hetyma | hañykã | hova |
"IJ” puru: Kóva katu oñembojoajuva'erã umi tero juruguá-re, oñepyrũva pu'aépe ha imuanduhéva ipu'ae pahápe.
Techapyrã:
Che ao | Che apyka |
Nde ao | Nde apyka |
ijao | Ijapyka |
"IÑ" puru: Kóva oñembojoajuva'erã umi tero tĩguáre, avei oñepyrũva pu'aépe ha katu imuanduhéva ipu'ae pahápe.
Techapyrã:
Che akã || Che andai Ne akã || Ne andai Iñakã || Iñandai"I" puru: Kóva ojepuruva’erã umi tero oñepyrũva ambue pundiépe, ndaha'éiva “T”; ja'eporãsérõ, ndaha'éiva tero ysaja'apýva.
Techapyrã:
Che jagua | Che mbarakaja | Che kuatia |
Nde jagua | Ne mbarakaja | Nde kuatia |
Ijagua | Imbarakaja | Ikuatia |
"HI" puru: Kóva katu ojepuruva'erã umi tero oñepyrũva pu'aépe. Ko pu'ae ñepyrũmby imuanduva'erã.
Techapyrã:
Che ára | Che áva |
Nde ára | Nde áva |
Hi'ára | Hi'áva |
2.2.3. Teroja Moteĩva Papýva: Ha'e umi ohechaukáva tero retakue; ja'eporãsérõ, oipapa terópe. Oñemohendajey kóicha:
- 2.2.3.1. Teroja Moteĩva Papapy Papýva (numeral cardinal)
- 2.2.3.2. Teroja Moteĩva Papapy Papyháva (numeral ordinal)
2.2.3.1. Teroja Moteĩva Papapy Papýva. Ha'e umi teroja akóinte jaipurúva jepi jaipapa hagua opaite mba'e.
Techapyrã:
peteĩ - mokõi - mbohapy - irundy | Mokõi ryguasu |
Irundy apyka |
2.2.3.2. Teroja Moteĩva Papapy Papyháva. Ko'ãva oñemoheñói ñambojoapývo ñe'ẽpehẽtai “ha” papapy papývare
Techapyrã:
- peteĩha /
- mokõiha /
- mbohapyha /
- irundyha /
Mbo'esyry peteĩha
Óga mokõiha iporãve
Apyka mbohapyha chemba'e
Kóva ha'e kuatia poha
2.2.4. Teroja moteĩva kuaa'ỹva: Ha'ehína omombe'úva tero retakue, ága katu nomohesakãporãiva mboýetépa upe tero reta-kue. Upeguivoi ou upe héra: kuaa'ỹva.
Techapyrã:
- mayma yvoty /
- oimeraẽ kavaju /
- heta kuatia /
TEROJA MOAMBUEHA
jehaijey- 3.1. Papapy
- 3.2. Meña
- 3.3. Kokatu
3.1. Papapy
jehaijey3.1.1. Umi teroja moteĩvape (techaukarã, mba'éva, pa-papýva ha kuaa'ỹva) jajuhukuaa papyteĩ ha papyeta. Péicha:
Papyteĩme | Papyetápe |
(ko-pe-amo) / | (ko'ã-ã-umi) / |
(che-nde-ne) / | (che-nde-ne + kuéra /nguéra) / |
(peteĩ-peteĩha) / | (mokõi-mbohapy-irundyha) / (heta-mayma) / |
Techapyrã:
Ko karai / | Ko'ã karai / |
Che róga / | che rogakuéra / |
Peteĩ kavaju / | Mbohapy óga / |
Heta yvoty / |
3.1.2. Ága katu, teroja tekome'ẽva ndaipapapýi Techapyrã:
- Pe karai marangatu Umi karai marangatu
- Papyteĩ Papyeta
Jahechakuaaháicha, “Pe karai” oĩ papyteĩme ha “Umi ka-rai” oĩ papyetápe; ága katu, teroja tekome'ẽva "marangatu", mokõivévape, naiñambuéi. Upévare, ja'ekuaa teroja tekome'éva ndaipapapyiha.
Meña
jehaijeyTeroja moteĩva (techaukarã, mba'éva, papapýva ha kuaa'ỹva) ha teroja tekome'ẽva, naimeñái hikuái.
Techapyrã:
- Umi karai marangatu Umi kuñakarai marangatu
Jahechakuaaháicha, teroja moteĩva techaukarã “Umi”, ha teroja tekome'ẽva “marangatu” naiñambuéi mokõive techa-pyrãme; jepémo upéicha, mokõive tero “karai” ha “kuñakarai” ojoavy hikuái imeñáme. Peteĩva ikuimba’e meña ha ambuéva katu ikuña meña.
Kokatu
jehaijey3.3.1. Teroja tekome’ẽva rehe ñambojoapykuaa umi ñe'ẽpehẽtai kokatuguigua. Péicha:
- Kokatu'ypy : vai (naiñe’ẽpehẽtaíri)
- Kokatu Mbojojáva : vaive
- Kokatu Tuicháva : vaiete
- Kokatu Tuichavéva : vaieterei
- Kokatu Tuichaitéva : vairasa
- Kokatu Tuichaitevéva : vaietereirasa
3.3.2. Péicha avei ja’ekuaa teroja moteĩva papapýva ha kuaa'ỹvape ohupytyha avei kokatu ñe'ẽpehẽtai.
Techapyrã:
- Peteĩete kuatia ajuhúkuri
- Hetaite apyka oĩ amo
- Hetaiterei karai oúkuri
- Hetaitereirasa mitãkuña ajuhúkuri upépe
Teroja jepuru:
Teroja ha'e ñe'ê omoirûva terópe ha heíva mba'éichapa térã moõ pevépa oguahê. Heta teroja oî, ha katu jaguereko haguã umíva ñande resa renondépe, jajesarekomíta ko kuaapy angáre.
Teroja
- Tekome êva: ha'e ñe'ê ombotekome'êva terópe.
Techapyrã
Mitã porã
Jagua hû
Mesa apu'a
- Papapýva: hae umi ñeê ohechaukáva mboy térã mboyhápepa oî.
Mokõi, irundy, peteîha
- Kuaaÿva: hae umi ñeê ndohechaukapáiva terópe, ndeiri mboýpa.
Heta, mbovy, ambue, oimeraê.
Ñambaapo kyreÿme
1- Ñamoñe'ê ã ñe'êjoaju ha upéi ñaguenohê teroja jajuhúva guive ha jae mba'éichaguapa.
1- Pe mitakuña guasu osapukái che kyvýpe.
2- Ore taita ogueru oréve mymba porãita.
3- Umi karai katupyry ombaapo hetaiterei.
4- Peteî mesa pyahu ajuhu nde rógape.
5- Oimeraê karia y marangatu ikatu opyta.
6- Amo mesa kya ndoipotái avave
TERO:
Néi ñañepyrû jaikuaa guaraní ñe’ênguéra jepuru, ikatuhaguãicha ñandekatupyryve guaraní ñe’ê ha jehaípe. Ko árape jaikuaáta ha ñamba’apota tero rehe.
Tero - Sustantivo: Ha’e ñe’ẽ ombohérava ava, mymba, ka’avo térã mba’e.
Techapyrã: Kame - óga – mbarakaja, manduvi.
Tero ñemohenda
a. Iñe’ẽpu’andu rupi (por su fonética)
* Tero tîgua (sustantivos nasales): Ha’e umi tero oguerekóva pu’ae tĩgua (ã - ẽ - ĩ - õ - ũ – ỹ), térã pundie tĩgua (g - m - mb - n - nd - ng - nt – ñ) ipype.
Techapyrã: mandyju / petỹ / tañykã / tetyma.
* Tero jurugua (sustantivos orales): Há’e umi tero oguerekóva pu’ae jurugua (a - e- i - o - u – y), térã pundie jurugua (ch - g - h - j - k - l - p - r - rr - s - t - v - puso) ipype."
ã.Tero ipysokue rupi (por su extensión)
*Teratee (sustantivos propios): ha'e umi téra teete oñeme'êva ava, mymba, ka'avo terã mba'épe.
Techapyrã: Kalo, ysyry Paraguay.
*Terotee'ýva (sustantivos comunes): ha'e umi téra oñeme'êva ava, mymba, ka'avo terã mba'e aty ojojoguaguáva terã ojueheguáva ha ojojaveguávape.
Techapyrã: kuarahy, guyra, vaka.
Fuente
jehaijey- Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI)
- Marcos Senen Sosa González (ESTUDIANTE UNIVERSITARIO)