Ñe'ẽ

Ñe'ẽ térã ñe'ẽngue ha'e mba'e he'iséva peteĩ mba'e ha ja'éva ñande juru rupi. Jepivénte ñe'ẽnguéra oje'ejoa ñe'ẽjoajúpe ha upéicha hesakãve opavavépe imba'e he'iséva. Ñe'ẽryrúpe ikatu jajuhu ñe'ẽnguéra he'iseha.

Ñe'ẽnguéra guarani mby'a ñe'ẽtépe, Tupã ñe'ẽngue ryru vorekue.

Jaiporu avei ñe'ẽ jahaívo, taha'e ha'éva kuatia, kombutadóra térã oimeraẽhápe. Jahaíramo jaiporúvo achegety, ñe'ẽ ha'e taikuéra oñemoĩjoáva, ikatúva oñemoñe'ẽ ha oikuaauka imba'e he'iséva. Ñe'ẽte ambuéva ndoiporúiva achegety, ha'eháicha Chinañe'ẽ, ojeiporu mba'ehero ha'éva umi ñe'ẽ.

Oĩ ñe'ẽ ikatu he'ise heta mba'e, techapyrã "ha'ã" ikatu he'ise ojetepysóvo, ojehugávo, oñemba'emedívo, oñetanteávo térã ojehechaukávo opavavépe tembiasagua'u. Ñe'ẽ koichagua ojehero "ñe'ẽ herajojáva". Oĩ avei umi ñe'ẽ he'isejojáva, ha'éva umi ñe'ẽ ojehai ambuéva ha katu he'isévape ojoja (inimbe ha tupa, techapyrã), ha umi ñe'ẽ he'ise'avýva, ha'éva umi ñe'ẽ ojehai ambuéva ha oñombojovake (porã ha vai, techapyrã).

Oĩ ñe'ẽ ikatu jahai ambueháicha, ha'éva techapyrã jekopyty/jekupyty, pichy/pychy, moakã/myakã, ndojavýi umíva ha ikatu jaiporavo mba'épa jaiporúta. Avei oĩ ñe'ẽ peteĩ tai mante orekóva, techapyrã "ã" (he'iséva ko'ãva), "a" (ko'ápe) ha y. Jahaívo ñe'ẽnguéra, ñamoĩ va'erã ijapytépe pa'ũmi, upéicha ikatu oñemoñe'ẽ porãve.

Ikatu ñamoheñói ñe'ẽ pyahu ñambohéra hag̃ua mba'e oimeraẽva, ñambojoapývo ñe'ẽ oĩmava voi peteĩ ñe'ẽme, ha upekuévo iñambue ijysaja, techapyrã, ñe'ẽte'ypy (ñe'ẽ + tee + ypy), tavayguarekuái (táva + ygua + rekuái), apytu'ũkuaaty (apytu'ũ + kuaa + aty), térã ñamoambuévo pe he'iséva peteĩ ñe'ẽ oĩmava voi peteĩ ñe'ẽme, techapyrã, kavaju (jeja'o), tĩso'o (ñenupã), kũremói (vare'a), tãirasy (tapicha ay). Avei heta ñe'ẽ oñemoheñoihague ñe'ẽra'ãnga (calco) rupive, péicha ojehecha mba'épa he'ise pytagua ñe'ẽme ha uperire ojejapo ijoguaha, techapyrã, ta'ãngambyry (televisión), pumbyry (teléfono) ha avakuaaty (antropología).

Ñe'ẽ vorekuéra ojehero ñe'ẽpehẽ (sílaba), umíva niko tyapu oñemoĩjoávagui ijapopyre, techapyrã ñe'ẽ "Vikipetã" oreko irundy ñe'ẽpehẽ (vi + ki + pe + tã), ko'ã ñe'ẽpehẽ ryapu ojehero taipu (fonema).

Ñe'ẽ ñemohenda

Ñe'ẽysajakuaa niko tembikuaaty ha'éva ñe'ẽtekuaa vore ñanembo'éva ñe'ẽ ñemohenda ijysaja rupi ha avei ñe'ẽ moambueha jeporu. Aipóramo jaguereko mokõi mba'e tekotevẽva ñamyesakã: ñe'ẽ, ha'éva ijeheguíva he'ise peteĩ térã hetave mba'e, ha moambueha, ha'éva katu umi ñe'ẽpehẽtai. Umíva niko nde'iséi mba'eve ijeheguirei, ñambojoajúrõ ñe'ẽ rehe katu omoambue ko'ãvape. Oĩ ñe'ẽpehẽtai papapy, avaite, ysaja, ñe’ẽapoha, ára, ñe’ẽteko, kokatu ha meñaguigua, guarani ñe'ẽme.

Mayma ñe'ẽ jaiporúva guarani ñe'ẽme ñamohendakuaa poapy atýpe, ambue ñe'ẽtépe ikatu oñemohenda ambueháicha. Ja'eporãsérõ, Guaraníme jajuhukuaa poapýichagua ñe'ẽ, ha'éva: tero (ombohérava ava, mymba, ka'avo térã mba'e), teroja (ñe'ẽ omoteĩ ha otekome'ẽva terópe), ñe'ẽtéva (ñe'ẽ oñandukáva tembiapo ha mba'apo), ñe'ẽteja (ñe'ẽ otekome'ẽ térã omoteĩva ñe'ẽtévape, ikatu avei omoambue ambue ñe'ẽtejápe térã peteĩ terojápe), terarãngue (ñe'ẽ omyengoviáva térape), ñe'ẽndýi (ñe'ẽ oñandukáva py'atytýi térã ñemondýi), ñe'ẽjoajuha (umi ñe'ẽ ojepurúva oñembojoaju hag̃ua mokõi térã hetave ñe'ẽ, térã ñe'ẽjoaju) ha ñe'ẽriregua (ñe'ẽ oñemohendáva ambue ñe'ẽ rire, ombojoapy peteĩme mokõi ñe'ẽ, kova'ỹramo noĩmbái térã nahesakãi upe ja'eséva).

Ndaha'éi upeichaite opa ñe'ẽtépe, ikatu hetave térã sa'ive. Upéicha avei oĩ ñe'ẽ ikatúva oñemohenda mokõi térã hetaveháicha, jaikuaáta jahechávo mba'épa he'ise upe ñe'ẽjoajúpe.