Avakuaaty tetepyguigua

Avakuaaty tetepyguigua (karaiñe'ẽme: Antropología cultural) ha'e avakuaaty vore ojesarekokatu ava retepýre ohesa'ỹijóvo ichupe mymbáicha mymbaita apytépe. Oñemboja'ojey mokõime: Ava retepy myesakã yma guive ág̃a peve, ha avano'õ kuaa ha ñemyesakã.

Jepokuaa tekoháre, tetepy rejapyre, ava ha mymba retepy jejogua hína umi mba’e omyangekõiva Avakuaaty Tetepyguiguápe, heta mba’e apytépe.

Techapyrã:

Jódo niko tuicha oipytyvõ ñane apytu’ũ, ñande rajygue umívape oiko porã hag̃ua. Ñande retepýpe sa’írõ térã katu ndaipórirõ jódo katuete ñande ju’áine ha heseve ñanderupytýne ambue mba’asy vai. Upevakuére ndo’úiva jódo térã sa’i ho’úva oiko ichugui tapicha tavy, ndaipu’akapáiva iñapytu’ũ ha hetére. Upévare avei, symimi hyeguasúva tekotevẽ oñangareko porã ijehekuéra ha okaru jave oñeha’ãva’erã ho’u jódo oikotevẽva, ỹramo imemby heñói reheve hasykatupareíta chugui, iñakãtavýta ha hajygue kangypáta.

Ava ha tekogua pypegua

Umi mbohapy tekogua pypegua hekomymbáva, hekoka'avóva ha mba'ehekotee'ỹva ojokupyty hikuái ko yvy ape ári, oikotevẽ ojuehe ha oñopytyvõ mbohapyve. Ndikatúi oikóvo ojuehe’ỹ. Ndaipóri ramo peteĩva umi mokõi hembýva oguéne avei yvy ape árigui. Hekomymbáva guive -ha umíva apytépe ava- oikotevẽ hekove pukukue javeve óxigeno-re, ha upe mba’e ome’ẽ ñandéve umi hekoka’avóva. Upéicha avei, hekoka’avóva oikotevẽ anhídrido carbónico-re hekove hag̃ua, ha upe mba’e ome’ẽ ichupekuéra umi hekomymbáva iñasãiva yvy ape ári -ava ijapytepekuéra. Upéicha avei, hekomymbáva ha hekoka’avóva oikotevẽ avei umi mba’ehekotee’ỹvare. Ñamýiva guive ñaikotevẽ ýre, hese’ỹ ndaipóri tekove. Ñanemandu’ava’erã ava retepy haimeteha y memevoi (70%).

Jepémo mbohapyve okakuaa ijehegui, peteĩteĩ, oñembyaírõ peteĩ térã mokõi, katuete oñembyaíne upe mbohapyha. Upehaguére tekotevẽ mbohapyve hekovejoja ikatúrõ. Péicharõ añoite tekogua hekovekatúta ha hi’are tapiáta opa mba’e ipypegua.

Tekogua imeg̃uambaite ohóvo ojeitypávo yvyrakuéra, ha upevakuére yvy jepe ndikatuvéi ojepurukatu. Upeichahápe avei mymbakuéra omanomba ohóvo ha heta umíva rehegua oguetemavoi ko yvy ape árigui. Ava omongy’apaite hekoha ha upevakuére umi mbohapy tekogua pypegua: hekomymbáva, hekoka’avóva ha mba’ehekotee’ỹva ndojojavéi, ha mba’e vaiete -ava rembiapo- pya’e pya’épe ojevy ohóvo ijapohare ári. Upe mba’e ojehu ñañangarekóigui hekoháre. Upévare, jajepy’apy ha ñamomba’eguasúrõ ñande rekoha jaiko arevéta ha py’arorýpe, upeicha’ỹrõ katu mba’asyeta ñande aho’ivaipáta ha pya’eve ñamanojoáta.

Áva -ha’evahína avakuaaty apañuãi- ija umi hekomymbáva apytépe ha ipoguýpe, iñaranduhaguére, oñemoĩkuri opa mba’e tekoguáva. Heta mba’e vaíma ojapo ijehe ha hekoháre, ndahetavéima umi mba’e hembýva ichupe. Aipórõ tekotevẽ oñangareko porã umívare oipotárõ iñemoñare heñóitava ára upeiguápe, oipurukatu avei tekoha ha ombohasa hekovekuéra py’arory ha jekupytýpe, ojoapytépe, tekohápe ha tekoha ndive.

Ava ha mymba tekorenda

Opa mba’e ojapo hag̃ua ava oipuru hetepy. Jaikuaasérõ ava pu’aka tekotevẽ jaikuaa porã mba’épa ojapokuaa hetepy ha mba’épa nahániri. Tembikuaareka rupive ko’ág̃a ojekuaa porãve ava retepy ha rekopy ha mba’éichapa iñambue ohóvo ohasávo arakuéra. Ja’ekuaa ava reko ypy ha ava rembiasakue peteĩnteha mymbakuéra reko ypy ha mymbakuéra rembiasa ndive. Tembikuaareka ojejapóva heta kuaatýpe ohechauka ñandéve ava ojoguahántevoi ambue mymbápe. Ja’ekuaa avei ojoguaveha karajakuérape ha’égui umíva ipehẽngue ypy.

Ava ha mymba retepy ñembojoja

2.3.1. Ku’ekatukuaa (Analogías)

Ohechauka ñandéve mba’éichapa ava retepy ku’ekatu ojogua ambue mymba retepy ku’ekatúpe. Péicha, ava pytuhẽ ojogua vaka, kavaju, jagua ha mbarakaja pytuhẽme; omoingégui óxigeno hetepýpe ha ombojevýre anhídrido carbónico. Aipórõ ja’ekuaa ava ha ko’ã mymba retepy ku’ekatu ojojoguaha, jepémo ijysaja ambue hikuái.

2.3.2. Ysajakatukuaa (Homologías)

Ohechauka ñandéve mba’éichapa ava retepy ysajakatu ojogua ambue mymba retepy ysajakatúpe. Péicha, ava jyva ojogua ryguasu pepópe; mokõivéva kanguemimi ojojaite hetakuépe. Aipórõ ja’ekuaa ava jyva ha ryguasu pepo retepy ysajakatu ojojoguaha, jepémo iku’ekatu ambue hikuái.

2.3.3. Ku’ekatu ha ysajakatukuaa (Analogías-homológicas)

Ohechauka ñandéve mba’éichapa ava ha mymba retepy ku’ekatu ha ysajakatu ojoja hikuái. Mokõivéva peteĩchaiténte. Péicha, ava korasõ ojoja ku’ekatu ha ysajakatúpe karaja korasõre; upévare heta ára, ava ikorasorasýrõ térã omanombotávo korasö rasýgui, oñemyengovia upe korasõ hasýva peteĩ karaja korasõre.

Tekoite hejapyre (Herencia biológica)

Tekoite hejapyre rupive tuvakuéra ombohasa iñemoñarépe hete, hetepy ha hetepypegua, ndikatúiva oñembojevy. Upe Tekoite hejapyrépe jajuhukuaa mokõi mba’e. Peteĩva hína avágui heñoijeyha ava, ha ava retepýpe oñemohendajeyha oĩmiva guive henda jepiveguápe, péicha tesa, tãi, kũ; avei, ñane rembi’urape ha ñane pytuhẽrape; ha avei umi mba’e hypy’ũvéva, úmiva apytépe ñande rajygue rysyieta. Upéicha avei heñoiramóva retepýpe jajuhukuaa kangue ha to’o hetakuépe ojojáva itúva ha isýre, avei jajuhukuaa peteĩ korasõ, mokõi vevúi, peteĩ py’a, mokõi pitikiri’i, mokõi jyva, mokõi tetyma ha ambuéva. Ko’ã mba’e ojehu tekoite hejapyre tapiaguáva (herencia biológica primaria) rupive.

Tekotevẽ ja’e avei jajoavyha ojoehegui -jepémo kuimba’e térã kuñáva. Peichahápe jajuhukuaa ava hesa rovy térã hũ asýva; iñakãrague hũ térã apatĩmava; ha ipire morotĩ, sa’yju térã hũva. Oĩ avei hova apu’a porãva ha upeicha’ỹva; ijyvate ha ikarapéva; ava ikyra ha ipirúva. Ko’ã mba’e ojehu tekoite hejapyre tapia’ỹguáva (herencia biológica secundaria) rupive

Jepokuaa tekoháre (Adaptación al medio ambiente)

Tekoha niko ha’ehína -Tekovekuaaty (Biología) rupi- opaite mba’e oĩva peteĩ ava no’õ ojaitypohápe (arapytu, yvyra’ãnga) ha avei opaichagua mymba ha ka’avo heñói ha hekovéva upe tendápe, ha omongarukuaáva avápe térã omohesãiva tekovekuérape.

Jepokuaa tekohára niko pe katupy (posibilidad) áva, ambue hekomymbáva ha avei hekoka’avóva jaguerekóva jajepokuaávo tekoháre, upe ñanereñoihaguépe térã upe tenda pyahu javahápe jaiko hag̃ua. Ja’éniko ha’eha peteĩ katupy, oĩgui heta ojepokuaa añetéva tekoháre; oĩgui avei ojepokuaáva sa’i sa’ípe; ha amo hapópe, oĩgui avei ojepokuaa’ỹva.

Techapyrãrõ, ñamoĩkuaa umi ñande rapicha heñói ha okakuaáva yvy ijyvatevehápe, Bolivia-ichagua. Umíva ombojepokuaa hete ha hetepy upe mba’épe (2500 térã 3000 métro para rembe’ýgui), upevakuére ikarapeve hikuái ha avei ipyti’a kakuaa ha jepysove. Upe jepokuaa ohupytýkuri hekove pukukuépe, ndaha’éi ku péicha péichante ohupytýva. Ohosapy’árõ upépe, ko’ag̃aite, peteĩ ñande rapicha Paraguay, Argentina térã Uruguaygua; katuete oñandúne upe mba’e ipyahúva hetépe, ndohupytýigui gueterei jepokuaa. Noñeñanduporãmo’ãi. Upéicha avei ojehúta, jaguerusapy’árõ ñane retãme fóca térã pingüíno. Jaikuaaháicha ha’ekuéra heñói guive ojepokuaáma ro’ýre. Upehaguére, ndaha’éi ku péicha péichante ojepokuaátava ñane retã arapytúre. Ipahápe ja’ekuaa avei, ymave, ñane retãme heta ñeha’ã ojejapókuri ikatuhaguáicha trígo ra’ỹi heñói ha okakuaa ñande yvýpe. Upe katupy ojehupytýkuri are rire, ojejuhúvo peteĩ trígo ra’ỹi ojepokuaa jepéva ñande yvýre.

Ava ha arapy reñói (El hombre y el origen del universo)

Ñepyrũrãme ndaipóriva’ekue mba’eve. Oikoraka’e peteĩ typy’ũvusu (caos). Upeichaháguinte heñóisapy’a mba’e’ypy (energía) osẽhágui avei arapy, sapy’aitépe, peteĩ tesapirĩme. Upe mba’eguasuete ojehúva oñembohéra Big Bang (Kapu’ypy Guasu). Upe guive ava imandu’a avei hembikuaa ypýre. Upe kapu’ypy ojehúkuri ojapóma parundysu sua ary (14 mil millones de años).

Oje’e hag̃ua arapy oguerekoha parundysu sua ary, ndahi’areiete, tembikuaa rekahára (investigadores) oisãmbyhy peteĩ arapyrechaha (telescopio), oñembohérava Hubble, peteĩ mbyja atýre, oĩva mbyjaita’aty (constelación) hérava Escorpio-pe; imombyrýva ñande yvy’apu’águi (planeta) 7000 tendy arajere (año luz). Oje’e umíva umi mbyja aty ha’eha umi itujavéva arapýpe, ha heñoihague ojapo su sua ary, oiko rire upe kapu’ypy. Umi mbyja apytépe jajuhukuaa avei heta mbyja kusugue, ijaku’i ha ho’ysã mbeguekatúva. Ko’ã mbyja rupive ikatu ojekuaa mboy arýpa oguereko arapy.

Ava rembiasakue yvy ape ári heñói guive (Conceptos básicos sobre la evolución biológica del hombre)

Jaikuaa añete hag̃ua ava rembihasakue tekotevẽ avei jaikuaa umi aporeko (técnicas) oipurúva yvykuaahára (geólogos) ha ymaveguarekuaahára (paleontólogos) oikuaa hag̃ua yvy rembiasakue ha ary. Umi mba’e ojekuaa ko’ág̃a ae oñehesa’ỹijo rire yvy hyepy gotyo ha oñembovorévo; upevarã oikókuri jesareko y, yvytu térã yvykapu (volcán) rapykuerére.

Tembikuaa reka rupi ko’ág̃a ojekuaáma hekopete araka’etépa iñapysẽ ava yvy ape ári. Upevarã ojejo’o yvy ha oñenohẽ okápe ava ymaveguare kanguekue, avei hembipuru ha ambue mba’e itágui ijapopyréva.

Umi aporeko apytépe, ojepurúva ojepapa hag̃ua ava ary yvy ape ári, oĩ peteĩ hérava carbono 14. Upévajeko oike taha’e ha’éva retepýpe: mba’e’apokue itaguigua, tembipuru ojejapóva ñay’ũgui, ka’avo ha mymbáre; ha umíva retepýpe hekove areterei. Hi’are haimete 5770 ary ha upépe ae oñepyrũ oje’o. Carbono 14 rupive ñaha’ãkuaa opa mba’e ary, poteĩpa su ary peve. Ambue mba’e irandipúva (material radioactivo) ojepurúva avei ojepapa hag̃ua opaite mba’e itujaitevéva ary, ha’ehína uranio.

Ava ypykue reka (Origen del hombre)

Heta tapicha yma guive oñeha’ãkuri ombohovái opa hendáicha ava rekove ypykue (génesis de la humanidad). Oimehína umi oñeha’ãva’ekue ombohovái jeroviapy (religión) rupi, ojekuaáva ypyteĩguáva ramo (monogenistas); ha upéi, hypy’ũvévo ava rembikuaa tembikuaaty (ciencia) rupive, heta tapicha oñeha’ã ombohovái tembikuaaty (ciencia) rupi, ojekuaáva ypy’etaguáva ramo (poligenistas).

Umi ypyteĩguáva he’i hikuái ñande ha’eha Tuvichavete remimoĩngue. Tuvichavete hera tee. Guarani Mby’a ohenói chupe Ñande Ru Papa Tenonde, Kristiano oikuaa chupe Jehova ramo. Musulmán katu ombohéra chupe Ala. Ha’éjeko upe ojapokatupaiteva’ekue oĩmiva guive arapy ha ñande yvýpe, umíva apytépe ñande: avakuéra.

Ja’ehaguéicha yvatemive, tembikuaaty heñói guive ñande apytépe, heta tapicha iñarandu hypy’ũva, ndogueroviavéi upe mba’e, ha oñeha’ã hikuái ombohovái ava reko ypy ambue hendáicha. Ko'ãvape oñembohéra ypy'etaguáva. Umíva apytépe oiva’ekue Charles Darwin, Inglaterra-ygua.

Ha’e niko ohaiva’ekue, ary 1859-me, peteĩ aranduka (libro) omboherava’ekue “Tekove Ypy” (Origen de las Especies). Darwin-pe g̃uara niko taha’eha’éva tekove (ka’avo, mymba ha ko’ãva apytépe, ava) mbeguekatúpe omoambue hete ha hetepy, ha he’i avei oikopukuveha, oñemoña katui, umi ojepokuaaporãvéva hekoháre. Darwin guive ojeguerovia ñepyrũ ava ha’eha karaja ñemoñare. Ko’ág̃a peve ojejuhu gueterei ava’ypy kanguemimi ha mba’e’apokue omoañetéva Darwin remiandu.

Tekove rete ha retepy ñemoambue niko ojehu pe tekohápe oĩhaguére heta mba’e, mbeguekatúpe omba’apóva tekovére ha omoambuéva ichupe. Jaikove aja niko ñande rete ha ñande retepýre ojeity opaichagua randipytu (radiación), osẽva yvýgui ha avei arapy tuichakue javevégui, okapukuévo mbyjakuéra.

Ary 1965-pe, peteĩ yvykuaatyhára (geólogo) hérava John Martyn, ojuhúkuri Baringo, yno’õ (lago) oĩva Kenia (Afrika) retãme, peteĩ kuñataĩ akãngue. Upe kuñataĩ oñembohéra pyahujey Lucy, ha jeko oikova’ekue upérupi ojapo mbohapysua ary (tres millones de años).

Upéicha avei, ary 1994-me, ojejuhujey Afrika-pe ñande ypykue kanguemimi itujavéva Lucy-gui, ko’ãva jeko ojapo posua ary (cinco millones de años aproximadamente) rupi oikohague Etiopía-re, upépe ojejuhúkuri umi kangue.

Oñembohéra chupekuéra Australopitecus ramidus, ha ha’ekuéra hína ko’ag̃aite peve umi ñande ypykue itujavéva ko yvy ape ári. Ha’ekuéra ndaje umi karaja ñemoñare, oikotevẽgui hembi’urã, oguejyva’ekue yvyra rakãgui ha oguata ñepyrũ mokõive ipýre. Upéva hína ava katupyry (homo habilis) ojapokuaámava hembipururã. Ichugui oikókuri ava ñembo’ypyre (homo erectus) ojapo peteĩsua ary (un millón de años). Ha upéa riregua hína ava arandu (homo sapiens) oikundahava’ekue yvy ape.

Ava ypykue América-pe (El hombre fósil en América)

Amérikape niko og̃uahẽ ava no’õ, oúva Sibéria-guio, ha oike Estrecho de Bering rupi. Upérõ jeko para ndahypýi ha upehaguére ojehasakuaa upérupi guatahápe. Upe mba’e ojehuhague ojapomahína mbohapypa su térã irundypa su ary; ỹrõ katu yrypy’aguasu (glaciación) opakuetévo.

Ndojekuaái ambue atyguataha (migración) upe mboyve ikatuva’ekue og̃uahẽ Amérikape. Ava ypy kanguekue ojejuhúva ág̃a peve ipyahueteve, umíva apytépe oĩhína umi ojejuhuva’ekue Tepexpan, México-pe; avei Minnesota ha Midland, Estados Unidos-pe. Umíva jeko ndohasái irundysu térã pakõisu ary oikohague hikuái upérupi.

Ava ypykue ñane retãme (Origen del hombre en Paraguay)

Kuñakarai Branislava Susnik, heta tembiapo porã ojapova’ekue ñane retãme ohapykuehóvo ñande rapo; ja’eporãsérõ, oikuaa porã hag̃ua ñande ypykuépe: mávapa ha’ekuéra, moõguipa ou, mamórupipa oikojepe hikuái ñane retãme, mba’éichapa hete, mba’éichaitépa oiko itavakuérape ha avei mba’éichapa omba’apo hikuái.

Ha’e he’i umi ñande ypykue ouhague hikuái Asia, Australia ha Malasia-gui. Ha’ekuéra jeko oike Amérikape Estrecho de Bering rupi, oĩva ko’ág̃a Alaska-pe. Avei, umi ñande ypykue oikejepékuri Amérikape Pacífico para (océano) rupi.

Umi og̃uahẽraẽvéva Paraguaýpe, atyguataha peteĩha (primera corriente migratoria), ha’ehína umi oñembohérava Australoide. Ko’ãva ova ha ova ohekávo hembi’urã, ndaha’éi ñemitỹhára. Iñemoñare ñane retãme hína Choroti, Chulupi, Lengua, Tova, Angaite, Sanapana ha Guana.

Australoide rire, og̃uahẽ hikuái atyguataha mokõiha (segunda corriente migratoria), ouva’ekue Siberia-ygua. Ko’ãva ikatupyryvéma. Oipurúma mymba kangue ojapo hag̃ua hembipururã. Heseguakuéra hína Chamakóko ha Moro (Ajoréo).

Ipahápe, atyguataha mbohapyha (tercera corriente migratoria), og̃uahẽva Paraguaýpe hína umi oñehenóiva Malayo. Ko’ãva katu ñemitỹhára ha oipuru hikuái ita ojapo hag̃ua hembipuru. Iñemoñare ñane retãme hína umi iñe’ẽ Guaraníva: Mby’a, Ava Katu (Ava Guarani), Pãi, Ache, Guaraju ha Tapiete.

Umi ñande ypykue niko ko’ã yvy jarakue. Ha’ekuéra oiko gueterei ñande apytépe, mba’eve’ỹrema. Sa’i hikuái ha ndoikovéima ijyvyteépe. Jepemo ja’e hesekuéra Guaraniha, ndaha’éi upéicha, oĩgui ijapytepekuéra heta noñe’ẽiva avañe’ë. Ha’ekuéra oñemboja’o papokõi (17) tetãme (naciones), ha umívagui poteĩ (6) oñe’ẽ Guaraníme (Mby’a, Ava Katu, Pãi, Ache, Guaraju ha Tapiete), ha’ekuéra hína umi hetavéva ha ojoajuva’ekue Español-kuérare, “Colonia” aja.

Fuentes

• Por David Galeano Olivera (Ateneo de Lengua y Cultura Guaraní)