Refugio Tati Yupi
Ko Refugio Biológico de TATĨ JUPI hérava oĩ táva Hernandarias, tetãvore Alto Paraná, Paraguái, ysyry guasu Paraná rembe’y akatua gotyo, ha’ehína umi poapy ojeporavóva reserva ecológica-rã Itaipú ohejáva, kóva ha’e represa tuichavéva arapýpe, Paraguái ha Brasil pa’ũme oĩva. Ko tenda oguereko 2.245 ha .
Geografía
jehaijeyKo’ápe oĩ yvyjoja opa rupi, sa’i ipyko’ẽha, heta hendápe avei ojehecha ita hérava basáltica. Oguereko heta ysyry porã, ãva ha’e ysyry’ikuéra Tatĩ Jupi ha Pira Pytã, avei oĩ heta ysyry’ive oĩva yvate, yvyty árigui ho’áva ome’ẽva pe tendápe heta jehechapyrã iporãmbajepéva.
Clima
jehaijeyArarova ha’e subtropical, oky heta ko tendápe, péicha oguahẽ 1.500 ha 1.700 mm ary pukukue. Arapytu mbyte ary pegua ha’e 21 ha 22 ºC. Tuicha arapytu iñambue ára ha pyhare pegua araro’y jave, he’õngue 70 ha 80%, yvytukuéra katu pe oĩvéva ha’e pe noreste y sudeste-gui oúva.
Fauna y flora
jehaijeyKo refugio biológico Tatĩ Jupi oguereko hetavéva ha’e ka’aguy yvate, ñanandy karape, javorái, yerbales oñeñotymbyre ha pinoty sa’ive. Ka’aguy yvate hetaitereive oguereko umi yvyra ijyvatetereíva ohupytýva 30 m, ko’ãva apytépe oĩ cedro, lapacho, ybyrá pytá, guatambú, umía.
Ka’aguy karape oĩháme katu pe hetave jahecháva pa’úme ikatu ja’e umi mirtáceas, ñangapiry, yva poroity y guavirá, avei kanelon, ka’a vera, ka’a viju.
Oguereko avei yvyra ijyvate mbytéva 3 ha 7 m . Ñanandy javoráipe katu oĩ hetaichagua yvyra michĩvéva, koãva ha’e: yvyra hovy, molle’i, kokũ, sapirangy, chirca.
Ñanandýtpe avei oĩ hetaichagua ka’avo, koã pa’ũme ikatu ñambohéra epífitas ha helechos arborescentes, palmito ha heta umi bromeliáceas, orquídeas , piperáceas anguja ruguái, jatevu ka´a, agrial, ha ambue.
Umi yvypépe katu oĩ ñuati ysyry, jagua rata’i, ka’a chiri, yvahaimi, kupa’y, kurupika’y, ka’a ovetĩ, yvyra kamby, yvyra typycha, mborevi ka’a.
Ñemoarandu oikóva ko’ãga meve he’i oĩha ko’ápe peteĩ tenda mymbakuéra opaichagua rendagua. Péicha ojejuhu 39 mymbakuéra okambúva rehegua, techapyrãramo: aguara’i, kuatĩ, carpincho, paca, akuti sa’yju, eira, lobo pe, taitetu, guasú pytã, venado, tatu (armadillo); 247 guyrakuéra rehegua, oĩháme: piririta, pyku’i pytã, ano, aguape raso, tetéũ, tingasu, chakurru, tuguái jetapa, mbigua; ha 21 tejukuéra rehegua, ha’e: jarara, mboi chini (cascabel), mbói chumbe (coral), jacare, teju.
Yguasu Itaipu
jehaijeyKo reservare ojere pe ypa ojapova’ekue omba’apo ñepyrũramo guare pe usina de Itaipu. Oikóramo ary 1982-pe, hetaiterei mba’e ojapova’ekue umi pokõi pa pokõi municipalidad oĩva ijerére. Ko ypa japopyréva ha’ehína oĩva umi tuichavéva apytépe arapýpe, oguereko 29 millones m³ ha 200 km ipukukue. Ojeipapátarõ umi bahías, ensenadas ipukukue oguahẽta 1.400 km.
Ko yguasu oiko rire ndaha’éi iñambuéva pe tenda yvýpe añonte, avei iñambue heta mba’épe. Kokue pegua,ha’eva’ekue omongarúva chupekuéra oñepyrũ ome’ẽ pa’ũ pe ojeheróva actividad turística. Hetaiterei hendápe oñepyrũ ojejapo jejahu renda (playas artificiales) ha oĩháme avei opaichagua ñembosarái ýpegua.
Turismo
jehaijeyKo refugio biológico Tatĩ Jupi, pe oĩporãvéva opavavégui ha’e rupi hi’ag̃uivéva tavakuéragui, Hernandarias, Ciudad del Este, Ciudad Presidente Franco, péicha rupi ko tenda ha’e pe ojehoveha. Ko’ápe oĩ avei ñemoarandu rehegua, imbaretevéva ha’e pe jeikoha rehe (medio ambiente) oñeme’ẽva opaichaguá tapicha ohóvape. Avei oĩ mbohapy mba’e hérava senderos interpretativos: Kañimby, Ka’i jupiha ha Palmital, oporombo’éva mba’ekuaa yvyra térã mymba rehagua oĩva upépe.
Ko’ápe ojehechakuaa heta mba’e, péicha avei ojekuaa porã mba’apo Itaipu rehegua avavenunga ndoikuaáiva, ojehechahápe y yvatéguio ome'ẽva jehechapyrã iporãva.
Ambue mba’e tuichapajepéva ha’e umi ka’aguykuera ñangareko, ojapóva peteĩ aty pegua mba’apohára, oñeñotyháme hetaiterei yvyra ha oñemongakuaa hagua ka’aguy.
Tapiaite ojejapo mba’po hérava investigación científica, ko’ápe oñemba’po mymbakuéra rehe ha avei yvyra ha’éva pe tendaite pegua (flora autóctona) ha umi oĩva ijykerekuéra ojeheróva bióticos ha abióticos upepegua.
Opa tapicha ohóvape g̃uarã oñeme’ẽ: jegueraha (guía), ñomongeta educación ambiental rehe, safari fotográfico, avei ñembosarairã renda ha oñeime porã hag̃uã tendápe oĩháme opáichagua tembipuru rehepyme’ẽ’ỹre mba’eve.
Mba'eichapa ikatu ñaguahẽ
jehaijeyOñeguahẽ ko’ápe pe hérava Supercarretera ombojuajúva Ciudad del Este ha Saltos del Guairá. Ojehasa táva Hernandarias rupi, 5 km yvate gotyo, upépe oĩ peteĩ jehaipy ohechaukáva akatua gotyo, upégui opyta refugio 3 km rupi.
Ikatu rehecha avei
jehaijey- Itaipu Binacional - Español
- Itaipu Binacional - Portugues