Avakuaaty

Avakuaaty, ha'e tembiaaty porúva, ojeresarekokatu yvypóra retepy ha rembiapóre heñóiguive yvy ape ári ko'ãgapeve. Ojesarekokatu ava peteĩre ha havano'õre ohekávo ava rekokatu.

Karai Vitruvio ojapo Leonardo da Vinci ohechauka yvypóra ñehesa'ỹijo.

Ko ñe'ẽ karaiñe'ẽme "antropología" hína oúva gyresiañe'ẽgui; "Anthropo" he'ise "ava", ha ñe'ẽpehẽtai upeigua "logía" katu he'ise "kuaaty". Antropología he'ise aipórõ ava kuaaty. Ojesarekokatu ava rehe. Upévare ja'ekuaa ha'eha kuaaty.

Ñemboja'o ha ñemohenda

Heta ha opaichagua apañuãi oĩ oñemyesakãkuaáva Avakuaaty rupive. Umi apañuãi oñeikũmby hag̃ua tekotevẽ ojepurukatu taperekokuéra. Upévare, Avakuaaty, ambue kuaatýicha, oñemboja’o heta hendápe, ág̃a katu mokõi hína umi ojekuaavéva: Avakuaaty tetepyguigua ha avakuaaty tembiapoguigua.

Avakuaaty ha ambue tembikuaaty

Avakuaaty ojoavy ambue kuaatýgui, ha'égui pe ojesarekokatupaitéva aváre. Ambue kuaatykuéra niko ojesareko sa'isa'i aváre. Apytu'ũkuaaty (psicología) ojesareko ava apytu'ũre, Sociología katu ava reko tekohápe, Anatomía ojesareko ava retepy ysajakatúre, ha Fisiología katu ava retepy ku’ekatúre.

Apytu’ũkuaaty (Psicología), Avarekokuaaty (Sociología), Teteysajakuaa (Anatomía) ha Teteku'ekuaaty (Fisiología) ojesakorekokatu hikuái ava rekove vorére; avakuaaty katu ojesarekokatupaite ava rekovére.

Avakuaaty reko ha hupytypy

Avakuaaty reko (naturaleza) niko ohechauka ñandéve Avakuaaty ha'eha peteĩ kuaaty oku’e tapiáva ha ombyatýva heta arandu, akóinte oñembopyahujeyjeýva ko'ẽ ko'ẽre. Avakuaaty ndaha’éi peteĩ kuaaty ohupytypámava ikotevẽita. Heta mba'e gueterei hemby ojehupytyva’erã hese ae. Avakuaaty rupi ja’ekuaa avei ndaiporiha joja mba’evépe. Añetehápe jajojogua agakatu ndajajojái.

Avakuaaty hupytypy (alcance) katu ohechauka ñandéve "moõ guive" "moõ peve" oho ijesarekokatu, ha mba'éichaitépa jaipurukuaa umi arandu ombyatýva ñamyatyrõ, ñambohetia'eve ha ñamotenondevévo ava rekokatu ko yvy apére, taha'e ha'ehápe ha avei opaite árape.

Avakuaaty apañuãiete

Avakuaaty niko hína tembikuaaty purúva ha upéicha rupi oipuru Tekovekuaaty ha Avarekokuaaty tapereko ha aporekoita. Ojesarekokatu aváre. Ava niko hekove rupi ha'e avei mymba ha iñarandu rupi ha'e tembiapohára, oikóva hekohápe hapichakuéra ndive, peteĩ ára ha peteĩ tendápe. Avakuaaty ojesarekokatu aváre tekove ha tembiapoháraicha, heñói guive yvy apére ko’ag̃aite peve; jepémo peteĩ térã avano'õháicha.

Ava -opaite tembiapo apohára ha tembiapo oĩmava mboambuehára- ñaimo'ã ku ndohechakuaáiva'ekue mba'épepa umi hembiapoita ojevykuaa hi'ári ombyaívo hekove ha hekoha. Ary 1900 guive ava reko ojejaho'i apañuãime. Ojapo heta mba'e ohekávo teko porãve, ág̃akatu umi mba'e ojapóva jaguarete pochýicha ojeity uperiremínte hi'ári, ha peichahápe omoypytũ henonderã. Ava ombyai, omongy'a ha ojuka hekoha ha upekuévo ijupe.

Paraguái retãme ndajapytái tapykuépe. Oñembyaipaite pya'e pya'épe ñande rekoha. Yma oĩva'ekue aipo ka'aguasu, okakuaahápe opaichagua yvyra omohesãiva ava rekoha. Ndahi’aréi ojepapa yvyraty ha mbovymínte ojejuhu (7%). Upehaguére umi yvy inandipáva ko'ág̃a, ndaikatuivéima ojepuru mba'everã, yvyku'ireíntema. Ára pytu jepe iñambuepa ha heta mymba omano ha oguéma ñande yvy ape árigui. Upéicha avei umi táva tuichavéva: Paraguay, Ciudad del Este ha Encarnación avei henyhẽma mba’e ky’águi, mbeguekatúpe ombohasy ha ojukátava ñande rapichakuérape omoigévo hetepýpe umi mba’e ijaipáva. Ja’ekuaa avei heta ñemitỹhára oipuruha -oikuaa ha oikuaa'ỹre- pohã vaieta omongueragua’u hag̃ua ikogaty. Ndopytáinte avei tapykuépe umi ysyry -yma ipotĩ sakãva- ko'ág̃a iky’apaitéva.

Mondaha ha Pokarẽ heta oĩhaguére; avei, heta pirapire jaipurúgui ambue tetãgui ha tekotevẽva ñambojevy; ha ipahápe, oĩhaguére hetaiterei mba'ápohára okambúva ñane retãre; pirapireita nome’ẽvéima oñembohovake hag̃ua umi ñekotevẽ jaguerekóva tesãi ha tekombo'épe. Péicha rupi, heta ñande rapicha ohasa asy hogaygua ndive, mburuvichakuéra ndojesarekoihaguére hesekuéra. Iporã jaikuaami ñane retãme hetaiterei oĩha tapicha oikotevẽva jódo, haimete 70%. Avei Ministerio de Educación, ary 2000-pe, ojuhu hetaitereiha avei umi omoñe'ẽ ha ohaikuaa'ỹva, umíva katu ohasa 1.500.000 tapicha ñane retãyguáva, ohupytýmava ary oho hag̃ua mbo’ehaópe ha ndohóiva. Upéicha avei sa'ietevéntema umi omog̃uahẽva hu'ãme iñemoarandu mitãrusu mbo'ehaópe. 100%-gui, 4%-nte umi ohupytýva upe kerayvoty.

Avakuaaty momba'eguasu

Avakuaaty niko hína tuicha oipytyvõ ava ha avano'õ itenonde ha hekokatuve hag̃ua. Heta mba'e ava retepy ha ava rembiapoguigua hesakãve avakuaaty rupive, ha upe tesakãve ñanderesape'a ñambohasaporãve hag̃ua ñande rekove, jekupytýpe, ko yvy ape ári.

Heta mba'e hesakã'yva ñane retãme tekombo'e térã tesãiguigua, ñamohesakãkuaa Avakuaaty rupive, ha upekuévo ikatuva'erã, ko'ẽ ko'ẽre, ñambohovái hekopete ñande rapicha Paraguay remikotevẽ. Ko'ag̃aite peve heta porandu ndojuhúi gueterei mbohovái ñane retãygua apytépe. Mba'érepa mitãmimi ndoikéi térã ohejarei mbo'ehao: oiménepa noñemoarandúigui iñe'ẽteépe, térãpa ndokaruporãigui, ỹrõpa nahesãigui, térãpa imboriahúgui. Mba'éretepa avei ñande rapicha Paraguái naikatupyrypái arandu pyahúpe, mba'éretepa imombyry hikuái kuaatykuéragui. Umi mba'épa ojehu nog̃uahẽigui jehai ha ñemoñe'ẽkuaa maymávape, térãpa mba'ére añetehápe. Umi mba'asýpa ñandeaho'i tekombo'e naiporãmbáigui. Mba'érepa jaguerovia ha ñamonguera arandu ka'aty rupive: ohéo, kambyryrujere, py'aruru ha aipo empácho. Mba'éretepa umi pohãnohára oñemoaranduva'ekue mbo'ehaovusúpe ndogueroviapái umi mba'asy.

Umi porandu jajapova’ekue ha’e umi omyangekóiva Avakuaatýpe. Ñambohováirõ tekotevẽháicha jahupytýne, ja’ehaguéicha, tekoporãve yvy ape ári. Mbo’ehára, Tembikuaarekahára, Pohãnohára, Tekovekuaatyhára, ha Ñe’ẽkuaatyhára jajapóramo ñandejupe umi porandu ha jahekárõ mbohovái tembikuaaty rupive, ñamyatyrõne heta mba’e vai, heta mba’asy, heta jepy’apy; ha upekuévo ñamboguatáne ñane retã tape pyahu ha iporãvare. Peichahápe avei ñaikũmbyporãvéne mbo’ehaovusu rembiapo ha rembiaporã. Tekotevẽ aipórõ ñambopyahu ñane remiandu mbo’ehaovusúpe, ha tembikuaareka rupive ñañemo’ag̃uive tekokatúgui.

Avakuaaty momba'eguasu ñemoarandúpe

Avakuaaty oipytyvõtaha añetehápe temimbo'épe hembiapópe, ome'ẽvo ichupe tapereko ha aporeko oikotevẽva ohesa'ỹijo hag̃ua hetepy, hekoha, tekombo'e, ñe'ẽkuaa, ñe'ẽporãhaipyre, ñe’ẽkõi, tavarandu, térã katu ñande ypykue reko. Ha'e oñeporanduva'erã ijupevoi ha oporanduva'erã taha'eha'évape umi mba'e nahesakãporãiva chupe. Ohekava'erã tekokatu, itenondeve'arã. Omyatyrõ'arã hekovaíva, ombopyahujeyjey'arã hembikuaa. Oikova'erã arapysandúicha. Ojesarekova'erã opaite mba'ére ha upevarã oñemoarandukatuva’erã.

Ndahetái niko avakuaaty rembikuaarekahára Paraguái retãme. Upe mba'ére tekotevẽ avei jajepy'apy. Ja'ehaguéicha Avakuaaty oipytyvõ añetéta temimbo'épe oñembokatupyry aja ha upéi hembiapópe. Tetã oĩva guive ha iñasãiva yvy apére, ojoavy katuete hembikuaápe. Umi joavy hesakãporãve hag̃ua ñandéve, tekotevẽ jaipuru avakuaaty, hese ae jaikuaáta mba'érepa tetã ha avano'õ heko ha hembikuaa ambue hikuái. Jaikuaávo umi mba'e ikatuva'erã avei ñambopyahu tetã rembiasa opaite mba'épe: tekombo'e, tesãi, virupurukuaápe. Avakuaaty rupive ñahesa'yijokuaa Paraguái rembiasa, yma ha ág̃a, ha upekuévo jaikuaaporãvéta avei moõguipa jaju, mávapa ñande ha moõgotopa jaha. Avakuaaty oikuaauka temimbo'ekuérape umi aporeko oipurukuaáva tembikuaarekápe: jesareko aporeko, poranduhaipy aporeko, porandujoyvy aporeko, andu’aporeko, papy'aporeko ha mba'e, ombohape hag̃ua iñemoarandu taha'e ha'éva mba'épe.

Mbo'ehaokuéra omotenonde tembikuareka ha tembikuaaty, upévare mbo'ehaógui oikova'erã tembikuaareka renda, oikova'erã chugui Avakuaaty raity, ikatuhaguáicha hyepy guive ojeheka, ojehupyty, oñembyaty, oñembopyahujey ha ojekuaauka arandu pyahu; péicha ñaipytyvóta ñane retãme teko porãve rekávo.

Tekogua ha tembiapoita oñombohovake

Voi guive tekombo'e rupive jaikuaa mba'épa hína tekogua (natural, naturaleza), ja'e hese ha'ehahína opaite mba'e oĩ ha oikóva arapýpe, osẽ'ỹva ava apytu'ũgui térã ava rembiapógui. Umi mba'e apytépe oĩ arapy ha oĩva guive ipype taha'e mbyja ha yvyapu'aita, ha umíva apytépe ñande Yvýpe ha oĩva ipype: yvy ha y, yvyra, mymba ha ita opaichagua. Opa umi mba'e ijapaite tekoguápe.

Henondépe, jajuhu ava rembiapoita (cultura), ha'evahína opaite mba'e ha'e ojapóva ha ombopyahúva; térã katu, ja'ekuaa tembiapo ha'eha upe mba'e oisãmbyhýva avakuéra reko. Upehaguetére ja'ekuaa -amo hapópe- opa mba'e omoheñóiva ava ha'eha tembiapo, taha'éjepe peteĩ apyka, óga apo, peteĩ votõ, ỹramo jejuka ha avei umi ñorairõ mokõi térã heta tetã omoñepyrũva. Ja'ekuaa avei ava rembiapo oipuruha mba'e oĩva tekoguápe. Peichahápe oipuru umi yvyra ojapo hag̃ua apyka, mesa, tupa umíva. Upéicha avei oipyhy vaka térã ambue mymba ro'õ ojapo hagua hembi'urã ha'evoi ombohérava peteĩteĩ. Yvy katu oipuru ojogapo hag̃ua hamba'e.

Umi mba'e ápe ñahesa'ỹijova'ekue ohechauka ñandéve mba'eichaite pevéva tembiapo ha tekogua ojehe'a ojuehe, ava oipotáma guive. Upéicharõ jepe, upe mba'e ivaivéva niko ojehu ko'ág̃a rupi jahechávo mba'eichaitépa tembiapo itenonde ohóvo -mbaretépe- tekoguáre. Tembiapo ojuka ohóvo tekoguápe. Yma oĩhaguépe ka'aguasu ko'ág̃a henyhẽ táva, ogaita ha mba'yryguatágui omongy'áva tekoha. Ko mba'e vaiete ojehúva ohechauka ñandéve mba'éichapa ava ohechakuaa'ỹre ojejuka ha ojuka upe hekoha pya'e pya'épe. Oñangareko rire mokõivévare: tembiapo ha tekoguáre ndojehumo'ãikuri umi mba'e vaiete ñande aho'íva. Upeichavérõ jepe, ikatu gueterei ñañakãrapu'ã ha upe mba'e jahupyty hag̃ua tekotevẽ jaipuru hekopete peteĩ mba'e porã jaguerekóva ha'evahína tekombo'e, upeichaite. Ñahekombo'eporãrõ mitã ha mitãrusúpe ñaipytyvõjeýne tekoguápe oñakãrapu'ã hag̃ua mbeguekatúpe.

Ava imba'epotáva ha ava hekokatúva

Upe mombe'u Óga yvate Vavel-pegua ohechauka haihára rupive mba'éicha yvypóra imba'epotáva ha hekokatúva, ymaguare guive, upéva avei avakuaaty ohesa'ỹijo.

Aranduka biblia-pe niko oñemombe'u, techapyrã, yma, ymaite, ava kuéra oñeha'ãhague ohupyty yvága ha upevarã omopu'ãhague aipo "Óga yvate Vavel-pegua" oje'eha oñemoag̃uivévo Tupãgui. Heta oñeha’ã rire ndohupytykuaáikuri hembipota ha upevakuére ñande rapicha oikundaha ñepyrũ heta tape rupi. Upevakuére ndaje oñepyrũ heñói heta táva ha opaichagua ava no'õ oparupirei, oñe'ẽva heta hendáicha. Jepémo ndapeichái ojehúkuri, upe mombe'ugua'u oñeha'ã ñanderesape'a ohechaukávo ñandéve ñande retaha yvy ape ári ha jajoavyha heta mba'épe: tembiasakue, jeroviakatu, virurekokuaa ha tembipotápe.

Mayma jajoavy avei ñande rembipotápe. Jaju ko yvy ape ári ha ndaijaikuaaporãi ma'erãpa. Upevakuére heta oĩ ñande rapichakuéra apytépe imba’epotávante, oheka’ỹva tekokatu. Umi imba’epotáva ou omba’apohag̃uánte ha oiko omba’apohápente, ohupyty hag̃ua heta viru ha viru rupive oñeha’ã oguereko ha ojogua ikatumíva guive, tahepy hepyháicha. Omba’apo iko’ẽ guive pyharepyte peve. Noñangarekói ijehe. Ipy’arag̃e. Upéicha rupi okakuaapa mboyve hasykatupaitéma avei. Ohecha’ipaitéma ha ndahoryvéima. Ndohechakuaavéima mba’eporãita oĩva tekoguápe. Iporãva'erã ñañeporandu hesehápe: Ma'erãtepa omba'apoiterei? Mba'érepiko oguerekopase? Amo hapópe, ág̃a omano mboyve, mba’épiko ojapopáta mba'e'etaita ombyatyva'ekuégui ha ma'erãkatupiko ombyaty aiporõ?

Ág̃a katu ndaha’éi peichagua meme umi jaikóva yvy ape ári. Oĩ avei ohecháva tekove ambue hendaicha ha he’íva hikuái tekotevẽha jaheka tekokatu ha ñamboyke mba’epota. Ko’ãva apytépe oime hikuái umi ñande rapicha Guarani, ohekáva añetehápe upe tekokatu.

Ha'ekuéra oikuaa porã ko ñande rekove mbykyha yvy apére, ha mba'eve'ỹre jahajeytaha yvy ape árigui ág̃a ñamanóvo. Oikuaa porã avei yvy ndaha'eiha ñanemba'e ha reieténte ñañemomba'eha hese. Yvy ha oĩmíva guive ipype: ka'avo, mymba ha itakuéra; ndaha’éi ñanemba'e. Oikuaa porã hikuái jajuha yvy ape ári jahekávo tekokatu ha upe mba’e jahupytytaha ñande rekopotĩ ramo añoite. Upevakuére ha'ekuéra oñeha'ã oiko porã tekohápe ha tekoha ndive, oñeha'ã ohupyty tekokatu ha omboyke mba'epota.

Arandukapurupyre

1. Aguilera Jiménez, Domingo. Pukarã, Chistes folklóricos paraguayos. Paraguaýpe, Paraguay: Cepag, 1998. 262p.
2. Aguilera Jiménez, Domingo. Mombe’u pyre mombe’u pyrã – káso ñemombe’u. Paraguaýpe, Paraguay: Servilibro, 2001. 186p.
3. Aguilera Jiménez, Domingo. Ñe’ẽnga, Dichos populares paraguayos. Paraguaýpe, Paraguay: Cepag, 1996. 259p.
4. Amoros Portales, José y otros. Geología. Madrid, España: Grupo Anaya S.A., 1991. 623p.
5. Beals, Ralph; y Hoijer, Harry. Introducción a la antropología. Los Angeles, Estados Unidos: Aguilar, 1992. 776p.
6. Bejarano, Ramón César. Karai vosa. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Toledo, 1982. 144p.
7. Bertoni, Moisés. La civilización Guarani. 3 tomos. Puerto Bertoni, Paraguay: Imprenta y edición “Ex Silvis”, 1927.
8. Cadogan, León. Ayvu rapyta. Textos míticos de los Mbya Guarani del Guaira. Paraguaýpe, Paraguay: Ceaduc-Cepag, 1992. 321p.
9. Cardozo Ocampo, Mauricio. Mundo folklórico paraguayo. 3 tomos. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Cuadernos Republicanos, 1989.
10. Colmán, Narciso R. Ñande ypykuéra. Nuestros antepasados o génesis de la Raza. Paraguaýpe, Paraguay: Imprenta El Arte, 1929. 277p.
11. Comisión Nacional de Bilinguismo y otros. Desafíos de la Educación Intercultural Bilingüe en el Tercer Milenio (compilación). Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor S.R.L., 2001. 507p.
12. Comisión Nacional de Bilinguismo. Ñane ñe’ẽ. Paraguay Bilingüe. Políticas lingüiísticas y educación bilingüe. Paraguaýpe, Paraguay: Fundación en Alianza-MEC, 1997. 224p.
13. De Carvalho Netto, Paulo. Folklore del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1996. 413p.
14. De Guarania, Félix. De la sabiduría popular. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Arandurã, 2000. 87p.
15. Durán, Hortensia y otros. Atlas de geología. Barcelona, España: Edibook S.A., 1995. 87p.
16. Galeano Olivera, David A. Diferencias gramaticales entre el Guarani y el Castellano: estudio contrastivo y su incidencia en la educación. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 1999. 92p.
17. Galeano Olivera, David A. Guarani Rayhupápe Irundyha – ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 2001. 150p.
18. Galeano Olivera, David A. Guarani Rayhupápe Mbohapyha – ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 2000. 320p.
19. Galeano Olivera, David A. Jakavere ypykue (15 káso ñemombe’u). Paraguaýpe, Paraguay: Edisa, 1989. 87p.
20. Galeano Olivera, David A. Káso Ñemombe’u. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saúl, 1999. 97p.
21. González Torres, Dionisio. Catálogo de plantas medicinales (y alimenticias y utiles) usadas en Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Comuneros S.A., 1980. 460p.
22. González Torres, Dionisio. Cultura Guarani. Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor S.R.L., 1991. 269p.
23. González Torres, Dionisio. Folklore del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Comuneros S.A., 1980. 612p.
24. González Torres, Dionisio. Toponimia Guarani (y orígen e historia de pueblos) en Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor S.R.L., 1994.199p.
25. González, Natalicio. Ideología Guarani. México, México: Instituto Indigenista Interamericano, 1958. 86p.
26. Guasch, Antonio y Ortíz, Diego. Diccionario Castellano-Guarani Guarani-Castellano. Paraguaýpe, Paraguay: Cepag, 1991. 826p.
27. Kluckhohn, Clyde. Antropología. México, México: Fondo de Cultura Económica, 1977. 325p.
28. Meza, Miguelángel. Perurima rapykuere. Paraguaýpe, Paraguay: Ediciones Taller, 1985. 110p.
29. Ministerio de Educación y Cultura. Paraguay 2020. Plan estratégico de la Reforma Educativa. Paraguaýpe, Paraguay: 1994.
30. Miranda de Alvarenga, Alejandra Estelbina. Artesanías tradicionales del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: A4 Diseños, 2001. 125p.
31. Miró Ibars, Margarita. Tembi’u rehegua. Reivindicación de la cultura culinaria Guarani-Paraguaya. Karapegua, Paraguay: 03 estudio ediciones, 1994. 137p.
32. Pallestrini, Luciana y Perasso, José Antonio. Arqueología: métodos y técnicas en superficies amplias. Paraguaýpe, Paraguay: Ceaduc, 1984. 53p.
33. Pallestrini, Luciana, Perasso, José A., y Castillo Ana. El hombre prehistórico del Py puku. Paraguaýpe, Paraguay: RP ediciones, 1989. 50p.
34. Pangrazio, Miguel Angel. Arriéro pórte. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1994. 126p.
35. Pangrazio, Miguel Angel. Indicadores de la estructura social del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial El Foro, 1989. 438p.
36. Perasso, José Antonio. Crónicas de cacerías humanas. La tragedia ayoreo. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1987. 131p.
37. Rolandi, Rubén. Kásos: ahendu, ahai. Paraguaýpe, Paraguay: Edisa, 1989. 124p.
38. Rolandi, Rubén. Opáicha oñemombe’u. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Don Bosco, 1994. 75p.
39. Romero Sanabria, Aníbal. Más paraguayo que la mandioca. Paraguaýpe, Paraguay: 1996. 143p.
40. Romero, Roberto A. Protagonismo histórico del idioma Guarani. Paraguaýpe, Paraguay: Rótterdam S.R.L. Editora, 1992. 180p.
41. Schoeps, Hans-Joachim. ¿Qué es el hombre?. Una antropología filosófica como historia del espíritu de nuestro tiempo. Buenos Aires, Argentina: Eudeba, 1985. 299p.
42. Solomon, Eldra y otros. Biología. México, México: Compañía Editorial Ultra, 2001. 1237p.
43. Susnik, Branislava. Introducción a la antropología social (ámbito americano). Varios tomos. Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor, 1988.
44. Susnik, Branislava. Los aborígenes del Paraguay. Varios tomos. Paraguaýpe, Paraguay: Escuela Técnica Salesiana, 1978.
45. Texier, Roger. Antropología y filosofía de la educación. Paraguaýpe, Paraguay: Ceaduc, 2001. 257p.
46. Unkel, Kurt. Los mitos de creación y de destrucción del mundo. Lima, Peru: Centro Amazónico de Antropología y Aplicación Práctica, 1978. 219p.
47. Vara (h), Alfredo. La construcción Guarani de la realidad. Una interpretación psicoanalítica. Paraguaýpe, Paraguay: Ceaduc, 1984. 232p.
48. Vera, Helio. En busca del hueso perdido. Paraguaýpe, Paraguay: RP ediciones, 1990. 242p.
49. Vera, Saro. El paraguayo, un hombre fuera de su mundo. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1994. 230p.
50. Whitten, D.G.A. y Brooks J.R.V. Diccionario de Geología. Madrid, España: Alianza Editorial S.A., 1992. 343p.

Fuentes

• Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI)