Pu'aka

Pu'aka, mba'erekokuaápe, ha'e mba'e ojehúva oñemoambuévo mba'éichapa omýi peteĩ mba'e ambuéva, ikatu ombopya'eve, omombegue, omombia térã omohundi peteĩ mba'e. Pu'aka nde'iséi mbaretekue, kóva ko ohechaukáva mbovýpa pu'aka ikatu omoheñói peteĩ mba'e ha mbovýpa omomba'apóta upe pu'aka rupive. Jepivénte ojeiporu tai $F$ oñemoha'anga hag̃ua pu'aka.

Pu'aka he'ise avei oñemomýivo térã oñemyañávo peteĩ mba'e, ojehechaháicha ko ta'angápe.

Upe Ta'ãhakuéra Ypykatu Hetatetãgua, ha'éva oikuaaukáva mba'éichapa oñemba'eha'ã hekópe, he'i pu'aka oñeha'ã newton rupive ha ikatu jaiporu tai N ñamoha'anga ichupe, kóva ojegueromandu'a hag̃ua Isaac Newton hetaitégui omba'apo mba'erekokuaápe, tuichaitépe mekánika rembikuaápe. Peteĩ newton ha'e mbovýpa pu'aka oñeikotevẽ oñemoag̃e hag̃ua 1m/s² rehe peteĩ mba'e orekóva 1kg másagui.

Umi pu'aka iñambuéva omba'apokuaa mba'ekuéra iñambuévape avei. Techapyrã, mbaretepyte (gravedad) ha'e pu'aka omba'apóvante umi mba'e orekóva mása, ha'eháicha kuarahy, jasy ha ñande Yvy. Techapyrã ambuéva ha'e tendyryñohasa pu'aka (fuerza electromagnética), omba'apóva umi mba'e orekóva apakuavohýi hendyry ipype (carga eléctrica), ha'eháicha umi tovendy (electrones) ha tumingue'a apyte'a (núcleo atómico).

Pu'aka omoambue mba'éichapa oĩ mokõi mba'e, ombojopurukávo ko'ã mba'e. Oĩ irundy pu'aka ypýva, ha'éva:

• Jopuru mbarete: kóva rupive ojoaju umi mba'e oikojoáva tumingue'a apyte'ápe, ha'éva katuindy (protones) ha morõndy (neutrón), hese'ỹre ndaipóri mba'eve.
• Tendyryñohasa pu'aka: kóva ko omba'apóva umi mba'e orekóva apakuavohýi hendyry ipype (carga eléctrica), kóva rupive ikatu oñomboja térã oñomombyry hikuái.
• Jopuru kangy: kóva rupive oñehundi umi mba'eku'i tumingue'ápe randipytu rupive (radiación), upéicha ikatu ojapo peteĩ morõndýgui (neutrón) peteĩ katuindy (protones), noguahẽkuaái mombyry ha ikatu omoambue umi mba'eku'i heko.
• Mbaretepyte: kóva ikatu jahecha oĩvo mokõi mba'e imása oñombojaitýva ha ojogueraháva. Ojehechavéva umi mbyja ha yvóra amo arapýpe, ojereháicha hikuái.