Enxet

Enxet

Enxet ypykuéra

Umi og̃uahẽraẽvéva Paraguaýpe, atyguataha peteĩha (primera corriente migración) ha’ehína umi oñembohérava Australoide, ko’ãva ova ha ova ohekávo hembi’urã, ndaha’éi ñemitỹhára. Iñemoñare ñane retãmehína Choroti (Manjui), Chulupi (Nivacle), Tova, Angaite, Sanapana, Guana ha Enxet (Lengua) Jahechaháicha ko’ápe Enxet-kuéra ha’e umi atyguataha peteĩha, (primera corriente migratoria) og̃uahẽva’ekue apytepegua.

Héra ypy

Ojehero chupekuéra Lengua ha katu ko téra ou ambue te’ýigui. Ha’ekuéra oñembohéra ojupe Enxet, ko ñe’ẽ he’iségui Ava teete.

Iñe’ẽ

Enxet ñe'ẽ ikatu oike avei ñe’ẽ iñe’ẽjoapykuaáva (aglutinante) rehegua apytépe. Pe iñe’ẽ apytépe pe mba’eguasuvéva ha’e ñe’ẽtéva. Peteĩ ñe’ẽtéva ikatúma he’ipaite oje’eséva guive, sapy’ánte ombohapepámavoi teroñe’ẽje’évape.

Timothy Curtis (Ñembojerekatuhára Ñandejára Ñe’ẽ Enxet-pe) he'i oguerekoha heta ha hypy’ũva ñe’ẽ, ndaipóriguasúi ikatu’ỹva ja’e ambue ñe’ẽme oje’éva. Avei he’i ndoipuruseiha ñe’ẽ purukapy, oñeha’ã ombohéra iñe’ẽme mba’e pyahu, jepémona ipuku ha hasy.

Moõ rupipa oiko

Ko’ã te’ýi oiko Cháko ryepýpe, ñemby gotyove. Ijyvy ojepyso ysyry Monte Lindo guive ñemby gotyo ysyry Riacho Alegre peve yvatévo. (Ko ysyry hérava Riacho Alegre opytahína ysyry Apa rovái.) Kuarahy resẽvo katu ysyry Paraguay guive amo táva Filadelfia mboypýri peve, kuarahy reikévo.

Enxet-kuéra rekojepokuaa

Ha’kuéra ndahekopytái, ndaikatúi opyta are peteĩ hendápe ojeporekava’erãgui hemikotevẽmby rehe. Voi oñeno oke hag̃ua ha katu ndaha’éi ku okéva pyhare pukukue javeve. Manterei opáy ha opu’ã ohapyña tata’y omyendy tata oñomongeta’imi ha upéi oke jey. Áraporãrõ oke okápe. Ojehesape hag̃ua, nañasãindýirõ, oipuru karanda’y rogue piru térã tuicha omyendy tataupa. Ha’ekuéra ndohaíri iñe’ẽ, oipapa hag̃ua ára oipuru peteĩ yvyra’i haiha joguaha ha upéva omovo’ĩ oikuaa hag̃ua mboy áramapa ohasa ohóvo. Hekovesẽvo peteĩ mitã, sy ha túva omoambue herakuéra. Ojehero “Ma’ẽra sy” térã “Ma’ẽra ru”. Omomba’eterei hikuái iképe ohecháva, amo hapópe oisãmbyhy pe heko. Avei igueroviareikatu , péicha rupi ipohýi hekovekuéra.

Ha’ekuéra ojuka mitãme kõinguéramo, oimo’ãgui ogueruha po’a’ỹ. Avei ijetu’u rupi mitã jegueroja ha iñemongakuaa. Ojukave hikuái kuñávape, péicharõ ndahetamo’ãi kuña ha ipu’akavéta térã oguerekóta oguerekoseháicha kuimba’épe.

Oĩramo omanóva, ohapypaite hogakueramini ha ova hikuái, opyta poteĩ térã pokõi kuimba’e oñotỹ hag̃ua te’ongue. Oĩramo hasyetéva ha omanombotáva, omoñeno chupe okarape ha ojaho’i peteĩ poyvípe ýrõ pirípe. Kuarahy oikévo, omano ha nomanóipe, oipokua ha oipykua, péicha omosaingo peteĩ yvyra pukúre ha ogueraha ijaty’ýre oñasaingohápe. Pya’e pya’e ojo’o ityvyrã ha ojora yvyrágui ha omboguapy yvykuápe ha ojaty. Umi oporoñotỹ’akue ouva’erã oñemopotĩ. Omboy’u ytaku ha ojahu hikuái, upéi ohapy guajaka ha omotimbo. Ojo’o yvykua ha upépe oñotỹ tanimbu ani oñepyrũ hese, oimo’ãgui ojehutaha mba’evai tanimbúre opyrũvape. Pe omanova’ekue rembipurumimi ojehapypa ha hymbamimi ojejukapa, oimo’ãgui hi’ãngue oikotaha oikundaha upe rupi. Pe omanóva ananguéra opyta oñembyasy, ombosa’y hova tatapỹime ha oikytĩ hi’áva. Oñemoha’eño hikuái, ndohói okaru hapichakuéra apytépe ohasapa peve ára ñembyasy. Peteĩ jasy pukukue oñembyasy, ohasávo upéva oiko peteĩ karuguasu ha jeroky ha upépe ae ojehe’a jey hapichakuéra rehe.

Oguereko pokõi ára omboaretéva, oikoha vy’aguasu.

a) Mitã ikaria’ypotávo, hérava Yanmana.

ã) Mitãkuña ikuñataĩpotávo, hérava Wainkya.

ch) Arapoty og̃uahẽvo, hérava Kyaiya.

e) Ñorairõra oñembosako’ívo.

ẽ) Oñemendávo.

g) Ojeguerohorývo mbohupápe.

g̃) Opávo ñembyasy manonguére.

Yvy ndaijárai, opavave mba’e. Ndaipóri oikoéva ojuehegui, oguerekovéva ha oñemomba’eguasuvéva. Peteĩchante opavave. Te’yimi hory ha ovy’akuaáva hikuái hapichakuéra ndive, py’ỹinte ojapo karuguasu ha churuchuchu. Hekoayhu añete. Ndaipóri imondáva ijapytepekuéra ha oĩramo katuete ojehavira.

Pe menda ha’ete hag̃ua, kuña imembyraẽmanteva’erã, jepémona omano pe mitã ha’kuéra ojuaju ojuehe omano meve. Upe mboyve ikatu ojuejajey hikuái.

Ndaipóri hembireko hetáva térã kuña iména hetáva. Sapy’ánte ku ñorairõ rire omanombanungárõ kuimba’e, umi opytáva ikatu ikuña heta, oñemoña pya’e hag̃ua, ha ani opa hikuái.

Tembi’uje’u

Hembi’u apytépe oĩ jety, mandi'o, avati, kurapepẽ, karanda'y ru'ã, eíra ka'aguy, mymba ka'aguy, guyra, jakare ha pira. Yvopégui ojapo peteĩ hu’i.

Ojapo peteĩ kaguy, upevarã ombojehe’a yvope a, eíra, avati térã kurapepẽ ha oha’ãrõ hái.

Mandi’o, avati, kurapepẽ ha karanda’y ru’ã omomimói ýrõ katu ombichy. Mymba kamby ndo’úi, oimo’ãgui ovataha hesekuéra upe mymba reko.

Oipuru avei peteĩ jukeri rogue, omoĩ ñemihápe tembi’úpe ha ho’uka hapichápe, aipo mborayhu omombarete hag̃ua.

Enxet jeroviapy.

Ha’ekuéra oguerovia oĩha peteĩ Apo’ypyhare ha kóvape omoha’anga peteĩ Lembúrõ. He’i ko Lembu onohẽ hague ikuáragui tuju ha ojapo kuimba’e ha kuñáme kõingue ojáva ojuehe. Ko’ãva ohasa asyeterei péicha ha upémarõ ojerure hikuái Lembúpe tomoambuemi chupekuéra hekove, upémarõ oipehe’ã ojuehegui ha ome’ẽ chupekuéra pokatu oñemoña hag̃ua. Ko gueroviapy kóva ojoguanunga umi Ehítokuéra gueroviápe.

Avei oguerovia tekove ndaijapyraiha, oĩha jeikove oñemano rire, ha katu ha’ekuéra ndaha’éi ku omomba’eguasuetereíva upe mba’e. Ha’ekuéra oimo’ã ko Apo’ypyhare ko’ág̃a ohechagiha yvypórape, upévare nomboajéi chupe, oñeha’ãnte ani ojapo ivaíva anitei ojere hese imba’evaikue ha ohasa asy.

Oguerovia hikuái peteĩ póra hérava Kilyikhama, kóvagui okyhyje añete ha’ekuéra, ikatu ñambojoja Aña guaraninguéra ogueroviáva rehe. Ambue katu héra Aphangak kóva ha’e umi omanova’ekue ãngue, oikóva oikundaha yvy apére.

Mba’e’apokatu.

Enxet-kuéra kuñáva ojapo peteĩ poyvi oipurúva ahojáro ha pevaiténte ijaomi. Upevarã oipuru samu’ũ raviju, ou rire Españagua oipuru ovecha rague. Ojapo avei ku’akuaha, paragua, pyapykyja ha kamisa ijyva’ỹva.

Yapomá héra peteĩ ahoja ojapóva kyja, guasu térã aguara pirekuégui, ombovyvy ojuehe. Kóva oipuru omo’ã hag̃ua henonde ha humby ha osaingo henymy’ã meve. Ojokua iku’áre peteĩ chumbe joguahápe ýrõ katu oñapytĩnte iku’áre.

Karaguatágui ojapo hikuái inimbo, ipoguasúva oipurúva oipyaha hag̃ua kyha térã vona ha ipo’ivérõ katu ojapo chugui pyha onohẽ hag̃ua pira.

Mymba pire oipuru avei ojapo hag̃ua chugui peteĩ sapatupe oipurúva hikuái oho jave ka’aguýre omymbajuka. Ñanduguasu py’a pirekuégui ojapo avei peteĩ mba’yru ogueroja hag̃ua eíra.

Guyra rague oipuru jeguakarã iñakãre omoĩva. Jatyta pirekuégui katu ojapo votõ ikua peteĩva ha upéi ombojoaju inimbópe ha oiko chugui mbu’y.

Ojapo avei kambuchi, japepo ha ñaupyrũ tujúgui. Omokãraẽ kuarahýpe ha upéi ohapy, upevarã ombojere hese heta jepe’a ha ombojepota hese tata.

Opaichagua hy’a oĩ ha’ekuéra oikoháre ha oipuru opa mba’erã, ijape oikarãi ha péicha ohai hese ta’anga ombojeguapotávo. Kuimba’éva ojapo ikyta’arã, hu’y, yvyrapã ha peteĩ takape.

Potĩreko

Ha’ekuéra ojahu pokã ndahetái rupi y, sapy’ante ipukueterei rupi kyve’ỹ. Ijahoja ky’ava’erã ojehecha chupekuéra.

Ñemitỹ

Sa’i oñemitỹ hikuái okyeterei rupi ha yvy ojaho’ipa y térã katu are are ndokyvéigui. Umi oñotỹmimíva niko hy'a, jety, petỹ, avati ha mandi'o.

Tekombo’ekatu

Opavave ojesareko’akue hesekuéra omomba’etemi mba’éichapa tuvakuéra omokunu’ũ ha ombojerovia mitãnguérape, ndohaviráivoi ha noñe’ẽpohýirintejepe chupekuéra.

Mitãnguérape ojehekombo’e hembiaporãme ñepyrũrã ñembosaraihápe. Mitãkuña’i omoirũ isýpe ka’aguýre oguerahávo mba’yru’i téra oho ysyrýre kagua’i ñembosaraiha reheve. Mitãkuimba’épe katu oñeme’ẽ yvyrapa ha hu’y oha’ã hag̃ua opoi poravéva térã oha’ã ojapi mymba michĩmíva.

Itujáva ñemomba’e.

Ha’ekuéra ha’etévaicha ku nomomba’eguasuetéiva umi itujáva rekove. Ku ohechavove hasykatu ha chupekuéra g̃uarã ndokueramo’ãvéima, upéicharõ ojukántema chupe.

Kyta’akuéra

Oipuru hikuái yvyrapã ha hu’y, omymbajuka térã oñorairõ hag̃ua. Oipuru avei peteĩ takape.

Oga’apo

Enxet-kuéra niko py’ỹi ova, taha’e mba’asy, ñemano térã jegueroviareígui, upévare hogakuéra ndaha’éi mba’eguasuetei. Peteĩ apu’a jerére oikutu kutu yvyra puku, omoñuvaitĩ ha oñapytĩ ojuehe amo hu’ãme ha hi’ári opoi kapi’i, ysypo ha karanda’y rogue. Ndaijyvatéi hogakuéra, ndaikatúi ñañembo’y iguýpe.

Piri rovykã ombojuaju ojuehe inimbópe ha upéva oipuru ahojárõ térã oñemo’ã hag̃ua kuarahy ha yvytúgui.

Tembipu.

Ndahetái tembipu oguereko enxet-kuéra ha ojoguanunga umi tembipu oipurúva te’ýi oikóva ijypy rupi, umíva apytépe ikatu ñambohysýi:

• Mimby; takuáragui ijapopyre.
• Tyvuñe’ẽ; (silbato) yvyrágui ojejapóva ha ogueraháva ijajúri jeguakárõ.
• Kurugu; japepo jurúre oipyso mymba pire he’õva ha ikãvo ojepyso. Ipu hag̃ua ombota peteĩ yvyra pehẽnguépe.
• Hathpang; kóva peteĩ violín joguaha isã peteĩva oñembopúva peteĩ yvyrapápe.
• Mbaraka; hy’águi ojejapóva. Ombokua ha omoĩ pype ita ra’ỹi, ombokacha ipu hag̃ua.

Herakuéra

Ha’ekuéra oipuru herarã, mymba, guyra térã tenda réra. Oĩramo peteĩ mba’e omoambuéva hete térã mba’éichapa pe heko, upéva oipuru avei herarã. Ja’éma haguéicha, tapykue gotyove, sy ha túva omoambue herakuéra, hekovesẽ rire iñemoñare. Ojehero “Ma’ẽra sy” térã “Ma’ẽra ru”.

Pohãnguéra

Jepémona igueroviareikatu ha oñeme’ẽterei pajépe hikuái, avapajekuéra oikuaa heta ka’avo omongueráva hetaichagua mba’asy ha oipuru añetehápe. Sapy’ánteko oipuru avei hekope’ỹ, ojapovaisérõ hapicháre. Jepichýpe ikatupyry ha’ekuéra. Pya’e, ha ndojavyguasúi, ohechakuaa omanombotáva, oma’ẽpe hesáre.

Purahéi ha jeroky

Kuarahy oikévo oñepyrũma ombokacha imbaraka ha oñemoĩ opurahéi. Ongululúnte nde’íri mba’eve. Ha’ekuéra omombe’uháicha, ndaje purahéi yma guare he’i’akue heta mba’e ha katu ko’ág̃a umíva opytapa tesaráipe. Oñemongora hikuái umi kuimba’éva ha imbarakapu javeve ombotororekuévo hete oñepyrũ opyrũ hatã hatã.

Mburuvicha

Wilfred Barbrooke Grubb ningo peteĩ Kirito Ñe’ẽ myasãihára ou’akue ary 1889-pe oike Enxet apytépe, oiko hendivekuéra mokõipa ary, ha’e py’ỹinte imandu’a mburuvicha rehe ha katu nde’íri mba’eve mba’éichanepa ojeporavo térã ojeguereko umívape mburuvichárõ.

Arandukaita purupyre

• D.G.E.E.C. Atlas de las Comunidades Indígenas en el Paraguay. II Censo Nacional Indígena de Población y Vivienda. (2.002) dgeec. Asunción Paraguay.
• GONZÁLEZ TORRES, D. Cultura Guarani. Segunda Edición (2.007) Editorial Servi Libros. Asunción - Paraguay.
• GRUBB, W. B. An unknown people in an unknown land. (1913) London. Un pueblo desconocido en tierra desconocida. (1993) Biblioteca Paraguaya de Antropología, XIX. Asunción: CEADUC.
• METRAUX, A. Etnografía del Chaco. Editorial El Lector. (1.996) Asunción – Paraguay.
• SUSNIK, B. Etnografía Paraguaya. Parte 1. 8º Edición (1.974) Manuales del Museo Etnográfico “Andrés Barbero”. Asunción.
• ZANARDINI J. y BIEDERMANN W. Los indígenas del Paraguay. Segunda Edición (2.006) Artes Gráficas Zamphiropolos.