Ukyáña
Ukyáña (Ukyáña ñe'ẽme: Україна; Oje'e: Ukraïna) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Európa ivore kuarahyresẽyguápe. Ojejokuái peteĩ tavakuairetã ramo oñesãmbyhýva mburuvichavy rapére. Ijyvy apekue oñemohenda tetã heko peteĩva rupive orekóva 24 óblast (tetãvore), peteĩ Tavakuairetã Hekosãsóva Kiriméa ha mokõi táva heko ambuéva: Kiev ha Sebastopol.[nota 1] Ukyáña ijyvy apekue niko 603 628 km² ha oiko ipype 41 732 779 tapicha. Táva Kiev hína itavusu ha pe táva orekovéva tapichakuéra ipype. Iñe'ẽ tee niko Ukyáña ñe'ẽ ha jeroviapy hetavéva niko jerovia ortodoxo.
| Ukyáña | ||||
|---|---|---|---|---|
| Україна | ||||
| ||||
|
Tetã ñe'ẽ akã: Слава Україні! Героям Слава! Slava Ukrayini! Heróyam Slava! (Ukyáña ñe'ẽme: «Toñemomba'eguasu Ukyáña, toñemomba'eguasu umi hekokatúvape!») | ||||
|
Tetã Momorãhéi: Ще не вмерла Українa Shche ne vmerla Ukrayina (Ukyáña ñe'ẽme: «Ne'ĩra omano Ukyáña») | ||||
.png) | ||||
| Tavusu (ha táva tuichavéva) |
Kiev  | |||
| Ñe'ẽnguéra | Ukyañañe'ẽ | |||
| Tetãygua réra | Ukyañaygua | |||
| Tekuái reko | Tavakuairetã semipresidencialista | |||
| • Tendota | Volodímir Zelenski | |||
| • Sãmbyhyhára Tenondegua | Denys Shmyhal | |||
| Tetã Amandaje | Rada Suprema | |||
| Marandeko: • Rrús Kievgua • Tavetã Rrutéña • Hetmanáto • Ukyáña • Ukyáña Occ. • Ojoajúvo • Sãso • Léi guasu |
882 1199 1648 1917 1918 1919 1991 1996 | |||
| Yvy apekue | Ñemoĩha 39.º | |||
| • Opaite | 603 700[1] Kiriméa ỹre 576.628. Kiriméa, Ndonetsk ha Lugansk ỹre 523.444. km² | |||
| • Y (%) | 7 | |||
| Tembe'y | 5 618 km[1] | |||
| Y rembe'y | 2 782 km[1] | |||
| Yvyty yvatevéva | Hoverla | |||
| Ava hetakue | Ñemoĩha 41.º | |||
| • Hetakue | 36 744 636(Kiriméa'ỹre) hab. (2023) | |||
| • Typy'ũ | 71 hab./km²* | |||
| PIB (PPA) | Ñemoĩha 47.º | |||
| • Opaite (2018) |
 390 336 sua dólar[2] | |||
| • Per cápita |
9 283 dólar[2] | |||
| PIB (nominal) | Ñemoĩha 55.º | |||
| • Opaite (2018) |
124 603 sua dólar[2] | |||
| • Per cápita |
2 963 dólar[2] | |||
| IDH (2020) |
0,779 [3] (74.º) – Iporã | |||
| Viru |
Grivna (₴, UAH) | |||
| Ára | EET (UTC +2) | |||
| • Arahakúpe | EEST (UTC +3) | |||
| ISO Jehero | 804 / UKR / UA | |||
| Tetã renda tee Ñandutíme |
.ua, .укр | |||
| Tetã pumbyry papapy |
+380 | |||
| Tetã puhoe papapy |
EMA-EOZ / URA-UZZ | |||
| Tetã aviõ papapy | UR | |||
| Mba'yrumýi papapy tee | UA | |||
| COI Jehero | UKR | |||
| Opaite Tetã Yvýgui | ||||
| [editar datos en Wikidata] | ||||
Ukyáña marandeko oñepyrũ amo ary 882 jave oñemohendávo pe Rus Kiev pegua. Rus Kiev peguápe oiko yvypóra aty opaichagua ijypykue elávo kuarahyresẽyguakuérava, tuichaitépe umi Ruténia pegua, ha upéicha oiko Ukyáñagui umi tapicha rekoha apyte. Upe aja oiko Rus Kiev peguágui pe tetã mbaretevéva Európape,[4] siendo Kiev la ciudad más grande ha oikohápe hetave tapicha. Sa'imínte jaikuaa Rus Kiev pegua rehegua Mongólia ondyryhague hese 1256 jave, upéicha oñehundipaite ko tetã.
Oñembyaipa rire ko Rus Kiev pegua, peteĩ umi mburuvichavete ra'y rekuái imba'ekuéva, pe Tekuái Galísia-Volínia, oñemoambue ha oiko chugui Tavetã Ruténia térã Rus-kuéra Retã ha omboguata Rus Kiev pegua sãmbyhykue. Ary 1349 jave, Tavetã Ruténia ojoaju Lituáña rehe ha upéicha oñepyrũ pe Dukádo Guasu Lituáña. Opa rire pe Rus Kiev pegua sãmbyhykue, Ruténia yvy apekue (Ukyáña hína ko'ágã) oike Tavakuairetã Hetãkõivape 1569 jave; upe rire oiko jekupytyha ha upégui oñepyrũ pe Dukádo Guasu Ruténia, hákatu umi kosáko oipota hetãrã, upéicha oñepyrũ tetã hekosãsóva pyahu ary 1648 jave héra Hetmanáto kosáko térã Ukyáña kosáko, oiko rire ñepu'ã guasu tetãygua apytépe.
Ohasami ára pukukue pe Hetmanato imba'eheta, oñepyrũ oñemboja'o mbeguehápe ha ijapaite ijyvy apekue pe Tavakuairetã Hetãkõivare ha Saráto Rrúsia peguáre (ary 1721 guive ojehero Rrúsia mburuvi), ary 1772 meve oikóvo pe Hetmanato oguepaite. Ukyáña oikóvo Rrúsia mburuvi poguýpe, oñemboyke vai Ukyáña retãyguakuéra ha iñarandupy, oñeha'ãmba ombogue hag̃ua Ruténia ñe'ẽ (Ukyáña ñe'ẽ ymaguare), upéicha oñembotove iñe'ẽporãhaipyre, imba'epu porã ha tupão ñembo'e Ukyáña ñe'ẽme.
Upéicha avei Rrúsia mburuvi ombova Ukyáña retãyguakuéra yvy mombyryitépe, upéicha oñepyrũ umi tekoha ojeheróva Ukyáña Hovyũ, Ukyáña Hũngy térã Ukyáña Sa'yju. Ho'a rire Rrúsia mburuvi, oikóvo pe Jasykõi Ñepu'ã 1917 jave, oñepyrũ Ukyáña ñorairõ isãsorã, upe ñorairõgui oñepyrũ pe Ukyáña Tekoha Retã, pe Kuarahyreike Ukyáña Tekoha Retã, pe Hetmanato Mokõiha ha pe Tavakuairetã Jolodnoyarsk. Ñorairõ pukukue aja, Kuarahyreike Ukyáña ojoajupa Ukyáña rehe 1919 jave, kóva niko oheka oisãmbyhy opa umi yvýre oikohápe hetave umi ijypykuéva Ukyáñagua: Ukyáña yvy apekue javegua, Kubán ha yvy guasu Vielorrúsia pegua ha Rrúsia pegua. Opa rire pe ñorairõ, ogue Ukyáña Tekoha Retã ha ijyvy apekue oñemboja'o Polóñare ha Joaty Soviétikore, kóva ome'ẽ yvy voremi ojejapo hag̃ua pe Tetã Soviétiko Ukyáña 1921 jave. Amo ary 1922 jave, Tetã Soviétiko Ukyáña oime umi tavakuairetã omboypýva Joaty Soviétiko apytépe.
Joaty Soviétiko poguýpe (1922-1991), Ukyáña retãygua ohasa'asyiteve oikógui Rrúsia mburuvi poguýpe, heta oñehundi ñembyahýi vaíre 1933 jave (Holodomor), upe aja omano 4 sua amo 12 sua Ukyáña retãygua ha oñeha'ãmba oguepa hag̃ua Ukyáña ñe'ẽ, upévare ko'ágã oĩ heta oñe'ẽkuaáva Rrusiañe'ẽ Ukyáña retãme. Oiko Ukyáñagui tetã hekosãsóva ára 24 jasypoapy 1991 jave, oiko rire pe golpe de Estado omboja'opa Joaty Soviétiko upe aryitépe. Upe guive, ko tetã oñemoambue oiko hag̃ua chugui tetã komunismo'ỹre, ohekáva jekopytyjoja. Ko tembiapo omokangy tetã mba'eheta arykuéra 1990 pukukue.[5] Oñepyrũvo saro'y 21ha, Ukyáña oñemombarete jey ha oñemoporã.
Ary 2013 jave, tendota Víktor Yanukóvich oñemomombyry Európa Joajúgui ha ijave Rrúsia rehe, upéva hetaite Ukyáña retãygua oñepu'ã ombohovái hag̃ua imburuvicháre (Euromaidán), upéicha Víktor Yanukóvich okañy Rrúsiape. Upe rire, Rrúsia oñemomba'e Kiriméare (peteĩ Ukyáña retãvore) ha vore kuarahyresẽygua ambuéva Ukyáña retãme.[6] Umi Ukyáña retãygua ojepe'aséva hetãgui ha ojoajuséva Rrúsiare he'i hekosãsoha, upéicha oñepyrũ Donbás ñorairõ 6 jasyrundy 2014 jave.
Mandu'apy
jehaijey- ↑ 1,0 1,1 1,2 CIA. «Ucrania - Geografía - Libro Mundial de Hechos». Ojehechákuri árape: 28 de enero de 2017.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 «World Economic Outlook Database, April 2019» (en en). Fondo Monetario Internacional. Ojehechákuri árape: 21 de mayo de 2019.
- ↑ PNUD (2019). hdr.undp.org (ed.): «Informe sobre Desarrollo Humano 2019» (en inglés) (pdf). Ojehechákuri árape: 22 de diciembre de 2019.
- ↑ CIA (2009). «The World Factbook - UkraineArchive copy» (en inglés). The World Factbook. Archivado desde el original, el 2016-07-092016-07-09. Ojehechákuri árape: 24 de septiembre de 20092022-02-27.
- ↑ Banco Nacional de Ucrania (2009). «Macroeconomic indicators» (en inglés). Bnk.gov.ua. Archivado desde el original, el 21 de octubre de 2007. Ojehechákuri árape: 24 de septiembre de 2009.
- ↑ «Entrevista a Oleksandr Turchínov». Archivado desde el original, el 2022-02-27. Ojehechákuri árape: 2022-02-27.
Marandumi
jehaijey- ↑ Jasyapy 2014 guive Kiriméa ha Sebastopol oiko Rrúsia retãvore ramo, hákatu tetãnguéra ambuéva he'i umíva ndaha'eiha Rrúsia mba'e. Ehechami Rrúsia oñemomba'érõguare Kiriméa ha Sebastopol rehe.
Joajuha
jehaijey
|
Alemáña | Andorra | Aservaijã | Ayméña | Áuteria | Aváña | Avekásia | Chekía | Chípere | Elovákia | Elovéña | Epáña | Etóña | Georgia | Gyrésia | Hĩlándia | Hungyria | Hyãsia | Irilánda | Itália | Ilándia | Kosovo | Kyoásia | Letóña | Liechytenteĩ | Lituáña | Luxemburgo | Yvate Masendóña | Malta | Mónako | Montenégyro | Moyndávia | Noruéga | Ndinamáka | Polóña | Poytuga | Rrumáña | Rrúsia | San Maríno | Sévia | Suésia | Suísa | Táva Vatikáno | Tavetã Joaju | Tetãnguéra Yvýi | Tuykía | Ukyáña | Véyhika | Vielorrúsia | Vónia ha Hesegovína | Vugária |