Vikipetã

Kuarahy Ypykatu

(Ojegueraha jey Mbyjajerety Kuarahy rehegua guive)

Pe Kuarahy Ypykatu (karaiñe'ẽ: Sistema Solar) ha'e peteĩ mbyja ypykatu oĩhápe ñande Yvy. Oreko ipype umi yvága mba'e aty ojeréva ha oñemohendáva mante peteĩ mbyjáre, hérava Kuarahy, pe mbyja ypykatu oúva héra.[1] Upe mbyja mbytegua, mbyja ypykatu imba'e tuichavéva (oreko ituichakue 99,85 % opa másagui),[2][3][4] ojapo ha omosẽ imbaretekue guasuhápe jehe'a mbytegua rupive, tatavevýi ombohasa tataveve (idróheno ha élio), mokõi eleménto tenondégua orekóva ipype. Mba'ekuaarã ojekuaavéva ko'ág̃a rupive, pe Kuarahy ypykatu ojejapo ha oñemohendámava umíva 4600 sua ary guare, peteĩ arai guasuete imba'eku'íva ojehundíva va'ekuére. Opa mba'ekuéra hembyre ojapo peteĩ apu'a guasu ha popeno oñemohenda ha oñemboja'o opa yvórare ha ambuévare.[5] Kuarahy Ypykatu oĩ ko'ag̃aite Arai Imbyjaitáva Apegua, ha upe oĩva "Kambuchi Apegua" renda Jyva Oriõ pegua, tapiryja Mborevi Rapépe, umi 28 000 tesape ary imbytégui oĩva.[6]

Kuarahy ha opa umi mba'e ojeréva hese, oñemohendaháicha Kuarahy Ypykatu.

Heta mba'égui ojeréva Kuarahy, opaite nunga imása oĩva poapy yvórape ojeréva apu'avy ha ñemohendapy.[7]Irundy yvóra Kuarahy hi'aguĩvéva, imichĩvéva ave, Mekúrio, Mbyja Ko'ẽ, Yvy ha Mbyja Pytã, hérava avei yvorakuéra itaguigua, oguerekóva ipype ita ha kuarepoti.[8][9]Ha yvóra Kuarahy imombyryvéva, yvóra mba'etĩva hérava avei "Ituicháva Húpitericha", tuichaitereive yvóra itaguiguágui. Mokõiva ituichave, Húpiter ha Satúyno, oguerekóva ipype heta tataveve ha tatavevýi; umi tuicháva hypy'a, ha'e umíva hérava Uráno ha Netúno, oguerekóva ipype heta y hypy'a, amoniáko ha metáno.[10]

Ta'ãga ohechaukáva upe apu'a guasu ha popeno ymaguaréva, oñepyrũhaguéicha Kuarahy ypykatu.

Kuarahy ypykatu oguereko avei heta tenda orekóva mba'e michĩ ojeréva Kuarahy. Upe Tajave Ku'asã, oĩ mante Mbyja Pytã ha Húpiter apytépe, ojogua umi yvóra itaguigua oguerekógui heta kuarepoti ha ita, ku tendápe oĩ peteĩ yvóra michĩ hérava Seres. Yvóra Netúno ijeremboypýri oĩha Kuiper Ku'asã ha Apu'a ha'eño, mokõi tenda ha'eha yvága mba'e Netunomboypýri ha oguereko ipype heta y, amoniáko ha metáno. Umi tendápe oĩha irundy yvóra michĩ Haumea, Makemake, Eris ha Plutõ, ymave oikéva va'ekue upe atýpe yvóra, ha ko'ãga katu ojehechakuaa ndaha'eiha peteĩ yvóra. Umi yvága mba'ekuéra imombyryvéva Netúnogui hérava avei Plutõrana, ha Seres avei, umíva heko apu'a.[11]

Oĩha avei, ambue mba'e michĩ ojeréva joa upe tendápe, heta Jaguaveve ha Sandu'a hérava avei Sentáuro, ha heta mba'eku'i ováva. Poteĩ yvóra ha mbohapy yvóra michĩ oguereko mbyguai (jasýicha) ojeréva hese. Kuarahy yvytu, peteĩ mba'esyry heko plasma oúva Kuarahýgui, ojapo peteĩ apu'a kambuchiguáicha ohupyty apu'a ha'eño peve. Pe Oort Arai, oñeimo'ãva upépe oúva jaguavevekuéra, ha'e Kuarahy Ypykatu rembe'y, opytáva peteĩ tesape ary imombyrykue.[12]

Ñehesa'ỹijo ha Jehecha

 
Peteĩ Mba'yru Arapýgua oikóva Tajave Ku'asãme.

Heta tapicha aty ha tetã guasu ymaguare ohecha va'ekue yvága ha omohenda hikuái Yvy imbytépe, opa mba'e oikóva yvága "ojere gua'u" Yvýre; Vavilónia retãicha oñemohenda, hákatu ohesa'ỹijoite va'ekue yvágape ha mbyja kuéra.[13] Yvy ikuarahyreiképe, karai Gyrésia retãygua hérava Anaximandro he'i va'ekue ñande Yvy opytáva Yvága mbytépe, he'i Yvy niko peteĩ angu'a ndovaváiva guáicha.[14] Karai Pitágoras ha hemimbo'ekuéra he'i peteĩhápe ñande Yvy ijapu'áva, kuarahy kañy ha jasy kañy jehecha rupive;[15] ha saro'y IV Kirito mboyve karai hérava Platõ ha hemimbo'e hérava Aristóteles ohai kuatiáre mba'éicha ñande Yvy, apu'a ha yvága imbytépe. Hákatu, karai gyrésia retãme Claudio Ptolomeo hembiapo ojekuaavéva.

Heta hetave karai oñemoarandúva yvága he'i va'ekue upéicha, og̃uahẽ karai poloñagua Nicolás Copérnico peve he'i akue ñande Yvy opyryrỹi imbytére 24 aravóre ha ojere avei Kuarahýre peteĩ arýpe. Sa ro'y XVII-pe Copérnico hembiapo ojekuaa Galileo Galilei rupive, pe karai ojapo peteĩhápe pe "techambyry" oipytyvõva hese ohecha peteĩhápe Húpiter ijasykuéra. [16] Upe guive pe karai Johannes Kepler ha karai Isaac Newton oñemoaranduve yvágare ha ombotuicha mbyjakuaa ha yvága jekuaa, ohesa'ỹijoiterei va'ekue ha oñemohenda Yvy renda jekuaa.[17]

Ary 1704-pe ojejapo ko ñe'ẽ "Kuarahy Ypykatu" ombohéra hag̃ua opa ojeréva kuarahýre.[18] Karai vyretáñagua hérava Edmund Halley ohesa'ỹijo jaguaveve kuéra ha mba'éicha ojere kuarahýre (Upévare oĩha upe jaguaveve Halley, oñembohéragui karai Edmund Halley herakuãre). Sa ro'y XX-pe, ára 12 jasyrundy ary 1961-pe, karai Yuri Gagarin oho peteĩhápe yvágape mba'yrúpe;[19] ha Tetã peteĩ reko Amérikagua Apolo 11 hembiapo rupive orahauka karai Neil Armstrong Jasýpe. Ko'ãgaitépe, pe Yvága ha pe Kuarahy Ypykatu oñehesa'ỹijo ha ojehecha techambyry rupive, mba'ema'ẽha ojeréva kuarahy rupive ha yvypóra jeho yvágape rupive.

Yvága mba'e Kuarahy Ypykatu pegua

Mbyja

Pe mbyja peteĩva imimbi guasúva ha opytáva ypykatu imbytépe; upévare, ha'e mbyja ñande Yvy hi'aguĩvéva ha ñane hesakãvéva. Ohechaukávo yvágape oñemohenda ára rehasa ha pyhare rehasa. Kuarahy imbaretekue og̃uahẽva Yvýpe ojepurúva ka'avo ha yvyramáta rekovépe. Mbaretekue oúva oñemohenda avei ararova ha mba'epytu yvýpe ha yvytúpe.

Umi yvóra ha ijasykuéra

 
Ñande Yvy.
  • Mekúrio: Ha'e peteĩha yvóra itaguigua Kuarahy guive ha yvóra michĩvéva Kuarahy Ypykatúpe. Mekúrio ndoguerekói jasy ha hi'aguĩtee Kuarahýre, upévare hakueterei.
  • Mbyja Ko'ẽ: Ha'e yvóra pypeve mokõiha Kuarahy guive. Mbyja Ko'ẽ ndoguerekói jasy ha ndoguerekói tekove, y, ha ambue mba'e ñeikotevẽva jaikove hag̃ua.
  • Yvy: Ha'e yvagamba'e ojeréva Kuarahýre tenda mbohapyhápe, peteĩ yvóra itaguigua. Yvýpe mante oĩ jeikovepy ha tekoha renda porã umíva oikove hag̃ua, oguereko peteĩ yvagamba'e guasu ojeréva hese hérava Jasy, ndaikatúi jaikove jasýpe ndaipóri haguére y ha yvytu upépe.
  • Mbyja Pytã: Ha'e hína yvagamba'e opytáva aiguĩ ñande Yvýgui, mbohapyha Kuarahy guive. Ha'e peteĩ yvóra itaguigua avei ha oguereko mokõi jasy ijerére hérava Fobos ha Deimos.
  • Húpiter ha ijasykuéra: Ha'e peteĩ yvóra mba'etĩva, poha Kuarahy guive mombyrykuépe. Oguereko 79 jasy ha heta mba'etĩ ipype ha ijapére. Ha'e hína yvóra tuichavéva Kuarahy Ypykatúpe.
  • Satúyno ha ijasykuéra: Ha'e yvóra poteĩha Kuarahy guive. Oguereko 82 jasy ijerére ha heta mba'etĩ. Ha'e mokõiha yvóra tuichavéva Kuarahy Ypykatúpe. Oguereko heta kuãirũ avei.
  • Uráno ha ijasykuéra: Ha'e yvóra pokõiha Kuarahy guive. Oguereko 27 jasy ha heta mba'etĩ. Oguereko heta kuãirũ avei.
  • Netúno ha ijasykuéra: Ha'e yvóra poapyha Kuarahy guive ha upe imombyryvéva. Oguereko 14 jasy ha heta mba'etĩ ipype ha ijapére. Oguereko heta kuãirũ avei ojeréva hese.

Yvorakuéra michĩva

Kuarahy Ypykatu oguereko 5 Yvóra michĩva.

  • Ceres: Ha'e peteĩ yvóra michĩ, oĩ Kuarahy Ypykatúpe. Giuseppe Piazzi ojuhuakue Seres pe 1 jasyteĩ, 1801-pe. Seres ndoguerekói mbyguai.
  • Plutón: Ha'e peteĩ yvóra michĩ ojeréva kuarahýre ha oĩ Kuarahy Ypykatúpe. Plutõ oguereko po mbyguai: Caronte, Hidra, Nix, Cerbero ha Estigia. Clyde William Tombaugh ojuhuakue Plutõ pe 18 jasykõi, 1930-pe.
  • Haumea: Ha'e peteĩ yvóra michĩ ojeréva kuarahýre ha oĩ Kuarahy Ypykatúpe. Oguereko mokõi mbyguai: Hiʻiaka ha Namaka.
  • Makemake: Ha'e peteĩ yvóra michĩ ojeréva kuarahýre ha oĩ Kuarahy Ypykatúpe. Makemake oguereko peteĩ mbyguai hérava ko'ag̃aitérõ S/2015 (136472) 1 térã MK2. Michael E. Brown ojuhuakue Makemake pe 31 jasyapy, 2005-pe.
  • Eris: Ha'e peteĩ yvóra michĩ ojeréva kuarahýre ha oĩ Kuarahy Ypykatúpe. Eris oguereko peteĩ mbyguai añónte hérava Disnomia. Eris ha'e yvóra michĩ tuichavéva oĩva yvágape. Michael Brown, Chad Trujillo, ha David Lincoln Rabinowitz ojuhuakue Eris pe 8 jasyteĩ, 2005-pe.

Yvága mba'e Ambuéva

  • Jaguaveve: Kuarahy ypykatu oguereko heta jaguaveve Oort Arai rehegua.
  • Yvagamba'e Netunomboypýri: Ha'e opa yvága mba'e oĩva upe Netúno ypy jerére. (Oort Arai)
  • Tajave Ku'asã: Ha'e peteĩ tajave aty oĩva yvágape.

Yvorakuéra

Yvóra Mba'ehero Ekuator hasaha* Ekuator hasaha (km) Mása Radio orbital Ary ojeréva Ára ojeréva Jero'a Mbyguai Arapytu rekova Ta'anga
Mekúrio   0,39 4878 0,06 0,39 0,24 58,6 7º 0 Tatavevýi ha Tataveve  
Mbyja Ko'ẽ   0,95 12100 0,82 0,72 0,615 243 3,4° 0 96% CO2, 3% nitróheno,0.1% yre.  
Yvy   1,00 12756 1,00 1,00 1,00 1,00 0º 1 78% nitróheno, 21% tatarapo, 1% tatapu'ã'ỹ  
Mbyja Pytã   0,53 6787 0,11 1,52 1,88 1,03 1,9º 2 95% CO2, 1.6% tatapu'ã'ỹ, 3% nitrógeno  
Húpiter   11,2 142984 318 5,20 11,86 0,414 1,3º 79 90% tatavevýi, 10% tataveve, metáno  
Satúyno   9,41 120536 95 9,54 29,46 0,426 2,5º 82 96% tatavevýi, 3% tataveve, 0.5% metáno  
Uráno   3,98 51108 14,6 19,19 84,01 0,718 0,8º 27 84% tatavevýi, 14% tataveve, 2% metáno  
Netúno   3,81 49538 17,2 30,06 164,79 0,6745 1,8º 14 74% tatavevýi, 25% tataveve, 1% metáno  

Yvorakuéra Michĩva

Yvorakuéra Michĩva Mba'ehero Diámetro medio* Ekuator hasaha (km) Masa* Radio orbital (UA) Periodo orbital (ary) Periodo de rotación (ára) Mbyguaikuéra Ta'anga
Seres   0,074 952,4 0,00016 2,766 4,599 0,3781 0  
Plutõ   0,22 2302 0,0021 39,482 247,92 -6,3872 5  
Haumea   0,09 0,0007 43,335 285,4 0,167 2  
Makemake   0,12 0,0007 45,792 309,9 ? 1  
Eris   0,19 2398 0,0028 67,668 557 ? 1  

Mbyguaikuéra ha Yvóra Kuãirũnguéra

Mbyguai, hérava avei "jasy", ha'e peteĩ yvagamba'e guasu ojeréva peteĩ yvórare, pe mbyguai ikatu ha'e yvagamba'e michĩ oúva Tajave Ku'asã pegua, umi mbyguai Fobosicha ha Deimosicha ha ambue mbyguai Yvóra Mba'etĩva pegua, ha yvagamba'e michĩ Kuiper Ku'asã pegua, mbyguai Tritõicha, Netúno megua, térã ku mbyguai ikatu ojejapóva térã oúva ijyvóra pegua, ñande Jasýicha, ñande Yvy pegua. Pe Yvorakuéra Mba'etĩva oguereko yvyku'i ha yrypy'a'i oveve ijerére, ko mba'eku'i hérava Yvóra Ku'asã, Satúyno oguereko heta ku'asã poguasu ojeréva hese, ha ambue yvóra oguereko avei.

Yvága mba'e michĩve

Umi yvagamba'e michĩ hérava "Yvága mba'e michĩvéva Kuarahy Ypykatu pegua" ha'e heta yvagamba'e oĩva ñande mbyja ypykatúpe: tajavekuéra, yvága mba'ekuéra Netunomboypýri, jaguaveve kuéra ha ambuéva imichĩva.

Tajavekuéra (asteroides)

Tajave michĩve yvóragui, ko yvagamba'e ha'e yvy'áicha ha oĩ mante Mbyja Pytã ha Húpiter apytépe, ha oguerekóva kuarepoti ha yrypy'a ipype. Opyta ku yvagarenda hérava Tajave Ku'asãme. Ku yvagarenda oguereko peteĩ yvóra michĩ hérava Seres, ku yvóra ojogua peteĩ tajavépe, hákatu ndaha'éi tajave. Oĩ heta tajave ojeréva ambue tajave guasuvérehe, ha oĩ avei ambue tajave ojeréva yvórare.

Sandu'a (centauro)

Sandu'a, hérava avei Sentáuro, ha'e yvágamba'e jaguavevéicha ojeréva Kuarahýre ha oĩ Húpiter ha Netúno mbytépe, ituichave jaguavevégui. Peteĩha sandu'a ojehecha peteĩhápe hérava Kirõ (Quiron), ojogua tajavépe ha ojogua jaguavevépe, ha ko'ág̃a Kirõ oñemohendapyrejey ha oñemohenda jaguaveve ramõ.[20]

Sandu'a tuichavéva ha'e "10199 Chariklo", oguereko 250 km mbytehasaha. [21]

Yvagamba'e Netúnomboypýri

Yvagamba'e Netunomboypýri ha'e yvagamba'e yrypy'arekóva ha ojeréva Kuarahy amovéva Netúno jerére, ha ojogua sandu'ápe. Ko yvóra michĩ hérava Plutõ ha Eris oĩ ko yvága rendápe.

Peteĩha yvága mba'e Netunomboypýri ojehecha peteĩhápe ary 1992-pe.

Mandu'apy

  1. ↑ NASA (2012). «¿Por qué giran los planetas alrededor del sol?». Ojehechákuri árape: 27 de septiembre ary 2012.
  2. ↑ Michael Woolfson (2001). «The origin and evolution of the solar system» (en inglés). Ojehechákuri árape: 27 de septiembre ary 2012.
  3. ↑ Jorge Ianiszewski Rojas (2011). «Curso de astronomía básica» (PDF). Ojehechákuri árape: 27 de septiembre ary 2012.
  4. ↑ Calvin J. Hamilton (2000). «El Sistema Solar». Ojehechákuri árape: 27 de septiembre ary 2012.
  5. ↑ Astronomía.com (2011). «Planetas del sistema solar». Ojehechákuri árape: 27 de septiembre ary 2012.
  6. ↑ Cielo Sur (2010). «Un recorrido por nuestro Sistema Solar». Ojehechákuri árape: 27 de septiembre ary 2012.
  7. ↑ M Olmo R Nave (2000). «Plano Eclíptico». Ojehechákuri árape: 27 de septiembre ary 2012.
  8. ↑ Alejandra León Castellá (2006). «Los elementos en el sistema solar». Archivado desde el original, el 2015-06-21. Ojehechákuri árape: 27 de septiembre ary 2012.
  9. ↑ Universidad Politécnica de Valencia (2000). «El Sistema SolarArchive copy». Archivado desde el original, el 2013-10-232013-10-23. Ojehechákuri árape: 27 de septiembre2014-04-09 ary 2012.
  10. ↑ Ross Taylor, Stuart (1998). Nuestro Sistema Solar y su lugar en el cosmos (1 edición). Cambridge Press. pp. 85. ISBN 84 8323 110 7. http://books.google.com.ar/books?id=6Go-DDAzgNYC&pg=PA85&lpg=PA85&dq=composicion+planetas+exteriores&source=bl&ots=X8J0hBBuko&sig=JuUyjrmmd1IRzOBX-V88bVOxGAU&hl=es&sa=X&ei=VSdlUMTxKYfi0gGhrYGoAw&ved=0CDMQ6AEwAQ#v=onepage&q=composicion%20planetas%20exteriores&f=false. Consultado el 28 de septiembre de 2012. 
  11. ↑ Últimas noticias del cosmos (2008). «Los planetas enanos serán plutoides». Ojehechákuri árape: 28 de septiembre ary 2012.
  12. ↑ AstronoMia (2012). «La nube de Oort». Ojehechákuri árape: 28 de septiembre ary 2012.
  13. ↑ Sellés, Manuel; Solís, Carlos (2005). Historia de la Ciencia. Pozuelo de Alarcón: Espasa. pp. 36. ISBN 84-670-1741-4. 
  14. ↑ Ochoa, Cesar Gonzales (2004). Universidad Nacional Autónoma de México. ed. La polis: Ensayo sobre el concepto de cuidad en Grecia antigua (Primera edición). Ciudad de México: IIFL. pp. 42-43. ISBN 970-32-2042-8. 
  15. ↑ Reyes, Alfonso (2000). Fondo de cultura económica. ed. Estudios Helénicos (Segunda edición). México D.F.: FCC. pp. 75. ISBN 968-16-1035-0. 
  16. ↑ Biografías y Vidas (2012). «Galileo Galilei». Ojehechákuri árape: 30 de septiembre ary 2012.
  17. ↑ Biografías y Vidas (2012). «Isaaac Newton, su obra». Ojehechákuri árape: 1 de octubre ary 2012.
  18. ↑ Online Etymology Dictionary (2012). «Definición de solar» (en inglés). Ojehechákuri árape: 1 de octubre ary 2012.
  19. ↑ Fayerwayer (2011). «50 años del primer hombre en el espacio: Historia, datos y video». Ojehechákuri árape: 1 de octubre ary 2012.
  20. ↑ Patrick Vanouplines (1995). "Chiron biography." Vrije Universitiet Brussel. Nuoroda tikrinta 2006-06-23.
  21. ↑ John Stansberry, Will Grundy, Mike Brown, Dale Cruikshank, John Spencer, David Trilling, Jean-Luc Margot (2007). "Physical Properties of Kuiper Belt and Centaur Objects: Constraints from Spitzer Space Telescope." Nuoroda tikrinta 2008-09-21.

Henda Ambuéva

Ko marandu ou "https://gn.wikipedia.org/w/index.php?title=Kuarahy_Ypykatu&oldid=131950" pegua