Vikipetã

Paraguái

tetã hekosãsóva Ñembyamérikape
(Ojegueraha jey Paraguay Retã guive)

Paraguái, herateéva Paraguái Tavakuairetã (karaiñe'ẽme: República del Paraguay), ha'e hína peteĩ tetã opytáva Ñembyamérika mbytépe. Hyepýpe oĩ 17 tetãvore ha tavusu, Paraguay, ombovóva ijyvy ape, ha oñembovóva avei 259 tetãvore'ivépe. Itavusu iguasuvéva héra Paraguay. Paraguái ha'e hína peteĩ tetã ojeporuha apoukapy peteĩcha maymáva guarã, jekopytyjojarapépe, noiméi tupã rapépe. ipu'aka oimeite tetã py'ápe ha hekuái oiko mburuvicharapépe. Paraguái avei omoheñõi Ñemby Ñemuha Arahentína, Pindoráma ha Uruguái ndive.

Tavakuairetã Paraguái
Paraguái


Poyvi
Ha'erã'i
Tetã ñe'ẽ akã: Py'aguapy ha tekojoja
Tetã Momorãhéi: Tetã Paraguái Momorãhéi
Nerehendúirõ
Tavusu
(ha táva tuichavéva)		 Paraguay
Ñe'ẽ tee Karaiñe'ẽ ha avañe'ẽ
Tetãygua réra Paraguaigua
Tekuái reko Tetã mburuvicharapépe
 • Tendota Santiago Peña
 • Ombuekoviáva Pedro Alliana
Tetã Amandaje Congreso de Paraguay
Sãso
 • Ñemongu'e guasu
 • Oñemoañete

 • Jekuaaukapyre		 Epáña pegua
15 jasypo ary 1811
25 jasypateĩ ary 1842
10 jasyporundy ary 1880
Yvy apekue Ñemoĩha 60.º
 • Opaite 40.752 km²
 • Y (%) 2,6;%
Tembe'y 3798 km
Y rembe'y 0 km
Yvyty yvatevéva Yvyty Perõ
Ava hetakue Ñemoĩha 106.º
 • Hetakue 7.353.672 hab. (2021)
 • Typy'ũ 17,83 hab./km²
PIB (PPA) Ñemoĩha 94.º
 • Opaite (2018) USD 97;779 sua
 • Per cápita USD 5207
PIB (nominal) Ñemoĩha 94.º
 • Opaite (2018) USD 38.;287 sua
 • Per cápita USD 5905
IDH (2020) Crecimiento 0,728 (103.º) – Yvate
Viru Guarani (símbolo del guaraní; PYG)
Ára UTC−4
 • Arahakúpe UTC−3
ISO Jehero 600 / PRY / PY
Tetã renda tee Ñandutíme .py
Tetã pumbyry papapy +595
Tetã puhoe papapy ZPA-ZPZ
Tetã aviõ papapy ZP
Mba'yrumýi papapy tee PY
COI Jehero PAR
Opaite Tetã Yvýgui
  1. ↑ Fuente: Banco Mundial PIB Nominal[1]

  2. ↑ Fuente: Banco Mundial Población[2]

  3. ↑ Fuente: Banco Mundial PIB PPA[3]

[editar datos en Wikidata]

Omohembe’y Arahentína ndive ñembykuarahyresẽ, ñemby, ñembykuarahyreike ha kuarahyreike gotyo; Vorívia ndive yvate ha yvatekuarahyreike gotyo ha Pindoráma ndive kuarahyresẽ ha yvatekuarahyresẽ ngotyo. Yvy ape 406 752 km²-gui ndive, kóva hína poha tetã imichĩvéva Ñembyamérikame. Ijyvy tuicha ojekuaa mokõi tendáre ojopehẽ’áva ysyry Paraguay ndive: tenda kuarahyresẽ gotyogua, tenda itavaitevéva, ha tenda kuarahyreike gotyogua, hérava Cháko. Ndorekói para rembe’y jepe, oreko ysyry rembe’y ha ygarupa ysyry Paraguay ha Paranápe ome’ẽva ichupe tape paraguasu Atlántiko guio Hidrovía Paraná-Paraguay rupi.

Paraguái apoukapyguasu ha'e Paraguái hína tetã oikohápe arandueta ha iñe'ẽkõi, oreko katu mokõi ñe'ẽ mburuvichapegua, karaiñe'ẽ ha avañe'ẽ. 94 % mitãnguéragui orekóva 15 ary Paraguáipe omoñe'ẽkuaa ha ava oiko haimete 78,1 ary peve ha'éicha CIA World Factbook. Oime tenda 98-pe yvypóra ñakãrapu'ã rechaukahápe 0,728 ndive 2020-me ha ko YÑR ijyvate. Paraguái herekopykuaápe oĩ 11,4 % pehẽngue ñembyaty ha mymba reheguágui, 33,5 % pehẽngue apopyrégui, 47,5 % pehẽngue pytyvõgui ha 7,6 % tásape.

Yvypóra oguahẽ ñepyrũme Paraguáipe Neolítikogui ag̃ui, 3200 ary Kiríto mboyve. Ára Kolõ mboyvépe oikoraka'e ko'ápe ava tupi-guarani ha matáko-guaikuru. Ñeguahẽ ava Epáñagua ndive oñepyrũ Epáña poguy ko tendápe saro'y XIX-pe, ko saro'ýpe katu Paraguái ohupyty isãso.

Tenda réra kuaa

jehaijey

Téra ypykue ou tenda réragui avañe'ẽme paraguay, jaikuaámarõ ''Y'' avañe'ẽme (ɨ taipýpe heta tetã rehegua) ndorekoiete je'e ''Y'' karaiñe'ẽme, ha'e peteĩ pu'ae ojejapóva ahy'o ndive rehe ha avei cerrada central no redondeada. Ndaipóri peteĩ paha opytaitéva téra Paraguay ñepyrũ. Kuaara'ãnguéra itapiaguavéva Paraguái marandekóme ha'e:

  • Ysyry omoñepyrũ peteĩ para.
  • Pajagua y (payaguá-y, payaguá-i): kuimba'e oguerúva mboka ha arandukuaa ava Epáñagua Félix de Azara ñandeoguerúmi ko'ã mokõi mba'e ikatúva oiko, peteĩha omombe'u pajagua ávare oikóvami ysyry rembe'ýpe; ha ambue mba'e ikatúva oiko omombe'u ko téra ou peteĩ tuvicha guasúgui hérava 'Paraguaio'.
  • Ysyry ohasa para rupi (Karugua Guasu): kóva he'i marandeko mbokuatiaha ha haihára Arhentínagua ha Hyrãsiagua Paul Groussac.
  • Ysyry avágui oikóva parápe: kóva he'i tendotakue Paraguáigua Juan Natalicio González.
  • Ysyry koróna ndive: kóva he'i pa'i Antonio Ruiz de Montoya.

Avañe'ẽme, tetã tava guasu ojehero Paraguay ha tetã ojehero Paraguái.

Marandeko

jehaijey

Ára Kolõ mboyve

jehaijey
 
Serámika guarani.

Yvy tuichápe kuarahysẽgotyogua (yvy tuicha ysyry Parana ñembykuarahyresẽ gotyo ha ysyry Paraguay yvatekuarahyreike gotyo) oiko ambue te'ýi india-amérikagua oñorairõva ojupe. Ne'ĩra ndojekuaái mba'e ava atýra oiko ko yvy mboyve, oñeimo'ã lágidokuéra katu oiko ko yvy mboyve ha oñeimo'ã avei pampidokuéra orenonde'a ko mbya.

Ñemongolonia

jehaijey

Kalo III omoheñóikuri Río de la Plata Virreirenda 1776-pe ha oheja ipoguýpe Argentina, Uruguái, Río Grande ha Santa Catarina, Brasil, upéicha avei, Paraguái, Bolivia ha Chile yvy ag̃agua yvateguáva. Ojehúvo upe mba’e, Paraguái opytákuri Río de la Plata Virreirenda poguýpe ha ojehekýi Peru Virreirendágui. Pe virreirenda pyahu tavaguasurã ojeporavókuri táva Buenos Aires-pe.

1806 ha 1807-pe Inglaterra-ygua ojeity Rio de la Pláta Virreirenda ári ha oñemomba’e umi yvy oĩva Arasẽ gotyo ha Buenos Aires yvypehẽ kakuaáre. Upérõ, Paraguái ha Córdoba-gui ohua’ĩ hikuái heta ñorãirõhára oipytyvõva’ekue Inglatera-ygua ñemosẽme.

1810-pe, oñemboajévo Buenos Aires Aty Peteĩha isãsombyréva, Paraguay Motenondehára: Bernardo de Velasco, orahauka petei jehaipyre Buenos Aires-pe oikuaaukahápe chupekuéra Paraguái Yvypehẽ ojehekyi ha oñemosãsoha Rio de la Plata Virreirendágui. Upérõ Velasco ha iñirũnguéra -ára 24 jasypoteĩ ary 1810-pe- avei omboaje peteĩ Aty ha omoĩ hikuái Paraguái Yvypehẽ Epáña poguýpe, Fernando VII omoakãva upérõ.

1811-pe, Mburuvichapavẽ Manuel Belgrano ha iñorairõharakuéra ou Buenos Aires-gui omosãsóvo Paraguáy Yvypehẽ Epáña poguýgui. Upérõ ha’ekuéra oñorãirõ mbarete Takuary (9 jasyapy 1811) ha Paraguarípe oñemotenondehaguépe hesekuéra Epáña rérape oñorairõva.

Hasypeve, 14 jasypo 1811 jave iñapysẽ pe ñemongu’e guasu omoakãva Pedro Juan Caballero ha omosãsova’ekue Paraguáype Epáña poguýgui. Velasco, Juan Valeriano Zaballos, José Gaspar Rodríguez de Francia ha Fulgencio Yegros ojepytaso hikuái Pedro Juan Caballero ndive. Péicha, 15 jasypo arako’ẽme Paraguay hekove sãso, opáy, opu’ã ha oguata ijehegui ha ojehekýi Epáña poguýgui. Velasco oñemboykékuri peteĩ jasy ohasa mboyve. 17 jasypoteĩ 1811-pe, peteĩ amandaje oiporavókuri peteĩ Aty Sãmbyhyrã, omoakãva Fulgencio Yegros. Pe Tetãygua Amandaje Mokõiha oñembyatýkuri 30 jasyporundy 1813 guive 12 jasypa 1813 peve. Upérõ ojeporavókuri peteĩ ñesãmbyhy pyahu hérava Tetãrerekuára ha omoakãva Fulgencio Yegros ha José Gaspar Rodríguez de Francia; ha avei ojeporavo ñe’ẽ Tetã omyengoviáva ñe’ẽ Yvypehẽme. Pe Amandaje ijatyva’ekue 3 jasypa 1814-pe ojapókuri José Gaspar Rodríguez de Francia-gui Paraguáy Retã Ruvicha Pu’aka’apyra’ỹva.

24 ary pukukue javeve José Gaspar Rodríguez de Francia oisãmbyhy Paraguái. Ha’e ombotyvoi ko ñane retã opavave pytagua resa renondégui. Upevakuére avei opaite ñane retãygua remikotevẽ oñemoheñói ñane retã ryepýpente. Oñembohetave ñemitỹ, mymba ñemoña ha mba'e'apo ogapypegua. Tetã oñemomba’e yvýre ha upéi omboja’o ha ome’ẽ yvyvore oñemba’apo hag̃ua ipype. 1844-pe, Carlos Antonio López -ha’eva’ekue tetãrerekuára- ojeporavo ñane retã ruvichárõ ha upekuévo oñemboaje avei peteĩ léi guasu, ha’éva peteĩha ñane retãme. Ha’e oisãmbyhýrõguare oipe’ajey ñane retã rokẽ pytaguakuérape; ombopyahu tekombo’e ohupytyva’erã opavavépe, ojehepyme’ẽ’ỹre; ha avei omoñepyrũ tape ha ogavusu apo.

Péicha, 1869 peve -umi ary pukukuépe- heñói, okakuaa ha imbarete Paraguái Retã mbohapy motenondehára (oñepehẽnguéva) rembiapo rupive. Umíva hína: Karai Guasu José Gaspar Rodríguez de Francia, Carlos Antonio López, ha ita’ýra, Francisco Solano López.

Ta'anga

jehaijey

Tetãnguéra

jehaijey

Ysyry guasu:

Yno'õ guasu oĩ yno'õ Ypakarai.

Ava

jehaijey

Paraguái pépe ningo oĩ 6.347.884 tetãguakuéra.

Paraguái itavakuéra tenondegua

jehaijey

Ko rysýi ohechauka pe 20 tavakuéra tenondegua Paraguáipegua, ary 2021.[4][5]

Ñemohenda
Táva
Tetãvore
Tavayguakuéra (2021)


 
1- Paraguay
 
2-Táva Kuarahyresẽme
 
3- Enkarnasiõ
 
4- Lúke

1º Paraguay Distrito Capital-Central 521.101
2º Táva Kuarahyresẽme Alto Paraná 306.679
3º Enkarnasiõ Itapúa 230.000
4º Lúke Central 286,053
5º San Lorenzo Central 260.171
6º Kapi'atã Central 245.013
7º Lambare Central 185.524
8º Fernando de la Mora Central 183.390
9º Limpio Central 155.465
10º Ñemby Central 148.579
11º Ka'aguasu Ka'aguasu 127.328
12º Coronel Oviedo Ka'aguasu 125.893
13º Pedro Juan Caballero Amambái 123.784
14º Ytaygua Central 115.140
15º Mariano Roque Alonso Central 107.800
16º Presidente Franco Alto Parana 107.687
17º Mínga Guasu Alto Parana 93.969
18º Concepción Concepción 88.559
19º Ita Central 83.610
20º Villa Elisa Central 82,491

Mandu'apy

jehaijey
  1. ↑ GDP (PDF), World Bank .
  2. ↑ POP (PDF), World Bank .
  3. ↑ GDP PPP (PDF) (en inglés), World Bank .
  4. ↑ "Proyección de la población por sexo y edad, según distrito. Revisión 2015." INE: 2015.
  5. ↑ «Proyección Distrital DGEECArchive copy» (en es). Archivado desde el original, el 2015-10-16. Ojehechákuri árape: 21 de julio de 20202022-01-21.
  Paraguái
Tavusu: Paraguay
Tembiasakue: Guarani • Ñorairõ Triple Alianza • Cháko Ñorairõ
Táva Paraguáipe • Tekotevẽ Tenonde Paraguái retã mba'e • Tendota Paraguaigua • Guarani (viru) • Tetã Paraguái Momorãhéi • Poyvi Paraguái
  Tetãvore Paraguái  

Alto Paraguái | Alto Parana | Amambái | Paraguay | Boquerón | Ka'aguasu | Ka'asapa | Kanindeju | Central | Concepción | Cordillera | Guaira | Itapúa | Misiones | Ñe'ẽmbuku | Paraguari | Presidente Hayes | San Pedro

Ñembyamérika
  Arhentína •   Chíle •   Ekuator •   Gujána •   Kolómbia •   Paraguái •   Perũ •   Pindoráma •   Surinã •   Uruguái •   Venesuéla •   Vorívia
Ko marandu ou "https://gn.wikipedia.org/w/index.php?title=Paraguái&oldid=131716" pegua